Depresja wśród dzieci i młodzieży: Jak rozpoznawać i wspierać?

W tym artykule skupimy się na depresji wśród dzieci i młodzieży oraz na tym, jak istotne jest prawidłowe jej rozpoznawanie oraz świadome wsparcie ze strony rodziców i nauczycieli. W oparciu o badania i ekspercką wiedzę organizacji Europejski Sojusz Przeciwko Depresji, postaramy się przyjrzeć się głębiej temu zagadnieniu, aby zwiększyć naszą wrażliwość na sygnały, które mogą wskazywać na obecność depresji u dzieci, oraz aby poznać skuteczne metody wspierania ich w procesie zdrowienia.

Czym jest depresja? Trzy rodzaje zaburzeń

Szacuje się, że ryzyko wystąpienia depresji wśród mieszkańców Europy wynosi 15 proc.  Dzisiaj w pełni zdiagnozowanych w tym kierunku jest 30 mln Europejczyków. W Polsce oficjalnie mówi się o 1,5 mln Polaków, w tym 800 tys. ludzi w wieku produkcyjnym z rozpoznaniem depresji. Problem jest więc znaczący i wciąż narasta.

Depresja jest wielowymiarowym zaburzeniem obejmującym nie tylko nastrój, ale warto wiedzieć, że także objawy fizyczne oraz poznawcze.

Zaburzenia nastroju

W powszechnym mniemaniu to właśnie emocje czyli nastrój są najbardziej charakterystycznymi objawami depresji. Mogą się wyrażać w najróżniejszy sposób. Według American Psychiatric Association o depresji może świadczyć: smutek, niepokój, rozdrażnienie, brak odczuwania przyjemności, myśli samobójcze, poczucie bezradności i niewłaściwe poczucie winy. Ale zazwyczaj te objawy zwykle są poprzedzane dolegliwościami, których raczej nie łączymy z tą chorobą.

Zaburzenia fizyczne

- Pacjent z depresją, także bardzo młody, najpierw zwykle zgłasza się do lekarza pierwszego kontaktu, a nie do psychologa, bo nie utożsamia objawów ze zdrowiem psychicznym. W spektrum zaburzeń jest na przykład utrzymujący się przez długi czas ból głowy, albo przewlekły ból pleców, czy problemy żołądkowe. Także poczucie niepokoju i ucisku w klatce piersiowej może świadczyć o depresji – mówi psycholog i pedagog Marcin Kręgiel z Katowic, który na co dzień pracuje w X Liceum Ogólnokształcącym oraz  Zespole Szkół Technicznych i Ogólnokształcących nr 2 w Katowicach i pełni dyżury w telefonie zaufania dla dzieci i młodzieży.

Innymi objawami fizycznymi są: zawroty głowy, nudności, poczucie ciągłego zmęczenia lub przeciwnie – pobudzenie psychoruchowe, a co się z tym wiąże bezsenność lub nadmierna senność. Często takim objawem może być gwałtowne przybieranie na wadze lub utrata wagi ciała.

Aż 70 proc. pacjentów z depresją ma właśnie takie zaburzenia somatyczne.

Zaburzenia poznawcze

Trzecim wymiarem są zaburzenia poznawcze, czyli ograniczenie umiejętności umysłowych, których potrzebujemy do wykonania każdego zadania, od stosunkowo prostego do najbardziej złożonego. Przez wiele lat były niedoceniane, lecz obecne już w pierwszym epizodzie depresji.

Wśród dzieci i młodzieży zauważyć można problemy ze skupieniem i koncentracją i zdolnością do zapamiętywania. Młodzież ma problemy z podejmowaniem decyzji, planowaniem i organizacją swojego czasu. Zwykle też zauważalne jest brak spójności myślenia i szybkości myślenia, aż wreszcie nadmierne roztrząsanie swoich porażek i dojmujące poczucie winy za porażki i niepowodzenia własne oraz otoczenia – na przykład grupy rówieśniczej, klasy w szkole.

Jakie są objawy depresji u młodzieży?

Warto powiedzieć, że depresja wśród dzieci i młodzieży może występować pod wieloma postaciami klinicznymi. W zależności od zestawu objawów, mogą dominować różne zespoły chorobowe

• Depresja połączona z obniżonym napędem psychoruchowym (obniżony głos, wyciszenie, nieobecność)
• Depresja połączona z podwyższonym napędem psychoruchowym (nadaktywność, pobudzenie, niepokój)
• Depresja somatyczna ("maskowana")
• Depresja psychotyczna z tematami urojeniowymi (triada): − Poczucie winy − Zubożenie − Hipochondria (nadmierny strach przed poważną chorobą)

Jak widać na powyższych przykładach spektrum zaburzeń depresyjnych jest tak szeroka, że tylko właściwa diagnostyka pozwoli ją stwierdzić. Prawidłowa diagnostyka młodzieży jest trudna. I właśnie dlatego powinniśmy bacznie obserwować swoje dzieci i korzystać z porad lekarza.

- Rodzice powinni być wyczuleni na zmiany u swoich dzieci. Nie bałbym się posądzenia o nadopiekuńczość. Czasem jest tak, że pacjenci chodzili do neurologa z powodu bólu głowy,  korzystali z fizjoterapii, bo  odczuwali ból pleców, zapisywali się na gastroskopię przez bóle brzucha za każdym razem lekarze niczego nie znajdywali. Niby okaz zdrowia, a po czasie okazało się, że zaburzenie depresyjne przeszło w formę somatyzacji. Im wcześniej nastąpi właściwa diagnoza, tym szybciej możemy rozpocząć leczenie – mówi psycholog Marcin Kręgiel.

Na co powinni zwrócić uwagę rodzice i nauczyciele?

Rozpoznanie depresji u dzieci jest często utrudnione nawet przez specjalistów ze względu na różnorodność objawów oraz trudność dzieci w wyrażaniu swoich uczuć. Wiele z tych objawów może być mylone z normatywnymi  zachowaniami charakterystycznymi dla wieku adolescencji. Dlatego tak ważny jest stały aktywny kontakt rodzica z dzieckiem.

Na szczęście psycholodzy oraz lekarze pierwszego kontaktu dysponują już narzędziami, które w znakomity sposób pozwalają ułatwić diagnozę.

Psychologowie i pedagodzy, do których trafia młodzież z objawami, w pierwszym etapie diagnozy wymieniają obniżony „depresyjny” nastrój i zmniejszenie zainteresowania aktywnościami. To objawy bazowe, które występują łącznie lub samodzielnie przez większość dnia, prawie codziennie i określonym przedziale czasowym.

- Najprościej to pokazać na przykładzie. Jeśli nastolatek przez kilkanaście dni spóźnia się do szkoły, bo nie umiał wstać z łóżka, albo młody człowiek częściej płacze, nie poszedł na żaden trening, który kiedyś odwiedzał regularnie, odwołał spotkania z kolegami, albo lekcje prawa jazdy, to jest właśnie zespół objawów – mówi psycholog Marcin Kręgiel.

Oprócz objawów bazowych depresji są także objawy dodatkowe. Na pierwszy rzut oka niewiele wspólnego mają z depresją, lecz właśnie o niej mogą świadczyć. Mogą je z łatwością zaobserwować rodzice w domach oraz nauczyciele w szkołach.

I tutaj ponownie posłużmy się przykładami.

Dodatkowe objawy depresji

Jeśli mamy nastolatka, który nagle przestał jeść, a był do tej pory normalnie odżywiającym się człowiekiem jak na swój wiek, czyli pochłaniającym ogromne ilości jedzenia, to taki objaw może być symptomatyczny.  

Inny przykład to nastolatek, który doświadcza zaburzeń snu. W wieku dorastania późne chodzenie spać i wstawanie z łózka po godz. 9 jest normą, bo młodzi ludzie mają przesunięty dobowy rytm dnia. Lecz jeśli przez dwa tygodnie każdego dnia nie potrafią zasnąć lub wybudzić rano, albo w środku nocy wstają, to także może być symptomatyczne.

Kolejny przykład to zaburzenia koncentracji. W depresji pamięć krótkotrwała źle działa więc brak aktywności lub nawet wyłączanie się z zajęć, przysypianie, zamyślanie się. Takie zachowanie nie umknie nauczycielowi. Po czasie efektem tych objawów jest obniżona frekwencja na zajęciach szkolnych, braki zadań domowych, nieprzygotowania do lekcji, a w następnej kolejności także gorsze oceny.

I jeszcze jeden przykład. Nastolatek do tej pory był zaangażowany w projekty społeczne, chętnie udzielał się w klasie, pełnił ważne role w grupach, trenował sport, chodził ze znajomymi na imprezy i nagle traci wszystkim zainteresowanie. Zachowuje się tak, jakby uszło z niego powietrze. Wycofuje się i kwestionuje sens swoich działań, ma niską samoocenę, uważa, że niczego nie osiągnął i jest dla wszystkich balastem. Objawy braku energii i zmęczenia są istotne kliniczne.

Zwróćmy uwagę na jeszcze jeden przypadek, który często może być objawem depresji. To anhedonia, czyli brak odczuwania przyjemności i radości. Takiego nastolatka niewiele cieszy: ani prezenty, ani propozycje wyjazdów, udziału w koncercie. Wiążą się z tym tzw. myśli rezygnacyjne: nastolatek zastanawia się np. czy za rok z kimś się spotka, lub kto będzie o nim pamiętał. To także zachowania diagnostyczne.

Zaburzenia snu, odżywiania, koncentracji i aktywności są stosunkowo łatwe do zauważenia przez najbliższych. Jeśli je uchwycimy na wczesnym etapie, specjalistom będzie łatwiej przeprowadzić kompleksową zaawansowaną diagnostykę. Rolą psychologa będzie przeprowadzenie wywiadu z pytaniami o poczucie sensu, poczucie winy, o myśli samobójcze, myśli rezygnacyjne, próby samobójcze, autoagresję. Dopiero te konkretne objawy pozwolą zdiagnozować rodzaj zaburzenia.

Jak wspierać młodzież z depresją?

Dosyć częstą postawą rodziców jest bagatelizowanie objawów depresji. Zaburzenia takie przez rodziców traktowane bywają, jako przejściowa zmiana nastroju, wyolbrzymianie problemów, lub chęć zwrócenia na siebie uwagi. Dorośli niestety bardzo często uznają, że problemy dzieci i młodzieży, są zupełnie nieistotne. A to duży błąd.

Prawdą jest, że młodzież generalnie jest przebodźcowana, je niezdrową żywność i prowadzi niehigieniczny tryb życia, lecz nagłe pogorszenie stanu zdrowia psychicznego wcale z tego nie musi wynikać.

- Niestety dorośli wpadają w pułapkę postrzegania nastolatka przez pryzmat życia dorosłego. A tymczasem życie nasze i nastolatka to dwa odrębne kosmosy. Trzeba wręcz założyć, że to, co wydaje się rodzicom błahostką, u dzieci urasta do największych problemów świata. A objawy somatyczne mogą świadczyć o depresji maskowanej – twierdzi psycholog Marcin Kręgiel.

Kluczowe dla skutecznej pomocy dziecku z depresją jest wsparcie go w jego trudnościach. Na pierwszym miejscu warto postawić zrozumienie problemów i emocji dziecka, obdarzenie go empatią, delikatne zachęcenie do rozmowy i podzielenia się swoimi przeżyciami.

Jak pomóc młodzież z depresją

Warto spojrzeć na te punkty:

• Zrozumienie i empatia: Ważne jest, aby wysłuchać i zrozumieć, co dziecko  przeżywa. Wykazanie empatii i wsparcie emocjonalne mogą pomóc mu poczuć się zrozumianymi i zaakceptowanymi.
• Zachęcanie do otwartej rozmowy: Zachęcaj dziecko do otwartego wyrażania swoich uczuć i myśli. Tworzenie bezpiecznej przestrzeni do rozmów może pomóc w rozładowaniu napięć i poprawieniu ich samopoczucia.
• Zwracanie uwagi na zmiany: Bądź czujny na ewentualne zmiany w zachowaniu, apetycie, nawykach snu i aktywnościach. Te zmiany mogą być sygnałem, że dziecko może potrzebować wsparcia.
• Wyszukanie profesjonalnej pomocy: Depresja to poważne zaburzenie psychiczne, dlatego ważne jest, aby zwrócić się do specjalistów. Psychologowie, terapeuci i psychiatrzy mają narzędzia, które mogą pomóc dziecku w radzeniu sobie z depresją. Nie diagnozuj depresji samodzielnie.
• Aktywność fizyczna i zdrowa dieta: Zachęcaj do regularnej aktywności fizycznej i zdrowego odżywiania. Związki między zdrowym ciałem a zdrowym umysłem są dobrze udokumentowane.
• Wsparcie towarzyskie: Pomagaj dziecku w utrzymywaniu relacji towarzyskich. Spotkania z przyjaciółmi czy uczestnictwo w grupach zainteresowań mogą przynieść ulgę i poprawić nastrój.
• Wspieranie zainteresowań: Zachęcaj dziecko do angażowania się w aktywności, które lubi. To może pomóc w zwiększeniu poczucia własnej wartości i radości.
• Unikanie osądzania: Unikaj osądzania i krytykowania dziecka za jego uczucia. Depresja nie jest wynikiem lenistwa czy złego zachowania, dlatego ważne jest, aby unikać winy.
• Cierpliwość: Proces wyjścia z depresji może być długi. Ważne jest, aby być cierpliwym i wspierać dziecko na każdym etapie.

Pamiętaj, że depresja u dzieci i młodzieży to poważny problem i wymaga wieloaspektowego podejścia. Wspieranie ich emocjonalnie, fizycznie i społecznie może pomóc w ich zdrowiu rozwoju i radzeniu sobie z tym wyzwaniem. Jeśli masz wątpliwości, zawsze warto skonsultować się z profesjonalistami.

Źródło: Depresja wśród dzieci i młodzieży: Jak rozpoznawać i wspierać?