ROMANTYZM – ramy czasowe, filozofia, literatura w Polsce i Europie, PODCAST

Spis treści

1. ROMANTYZM – ramy czasowe i nazwa epoki
2. ROMANTYZM – filozofia epoki
3. ROMANTYZM – kultura epoki
4. ROMANTYZM – literatura i sztuka w Europie
5. ROMANTYZM w Polsce - literatura
6. ROMANTYZM – wpływ na inne epoki

Warto podkreślić, że według niektórych myślicieli, czasy romantyzmu już dawno za nami. Inni uważają, że paradygmat romantyczny, czyli idee wypracowane i spopularyzowane w tamtym okresie, determinują nasze postrzeganie rzeczywistości do dziś. Jak jest naprawdę? Przekonaj się sam! Przeczytaj albo posłuchaj opracowania do końca i dowiedz się, jakie utwory powstały w epoce romantyzmu, jak wyglądała twórczość artystyczna i którzy myśliciele wywarli największy wpływ.

ROMANTYZM – ramy czasowe i nazwa epoki

Nazwa „romantyzm” jest tak naturalna dla dzisiejszych odbiorców kultury, że niewiele osób w ogóle zastanawia się, skąd się wywodzi. Warto jednak wiedzieć, jaka jest geneza romantyzmu. Co ciekawe, romantyzm jako określenie epoki literackiej niewiele ma wspólnego z czułostkowością, emocjonalnością i skłonnością do wyrażania swoich uczuć, jakie najczęściej kojarzą się nam ze słowem „romantyczny”. Nazwa „romantyzm” pośrednio wywodzi się od łacińskiego słowa romanu, które oznacza „rzymski”. Nie chodzi jednak o rzymską kulturę. Romanus oznaczało również języki, jakimi posługiwano się w prowincjach rzymskich, romansem zaś określano podania i legendy, które powstawały w tych regionach. Wyróżniały się one baśniowością i fantastyką i to jest właściwy łącznik z romantyzmem jako epoką literacką. Romantyzm sięga bowiem do prostych, orientalnych, nieodkrytych języków. Estetyka utworów romantycznych szczególnie na początku przesycona jest baśniowością i fantastyką. Poza tym przymiotnik „romantyczny” pochodzi od rzeczowników romans oraz romant, które odsyłają do średniowiecznych opowieści awanturniczo-przygodowych.

Czas dominacji romantyzmu w Europie wyznaczają dwa ważne wydarzenia o charakterze rewolucyjnym. Epoka rozpoczyna się wraz z wybuchem Wielkiej Rewolucji Francuskiej w roku tysiąc siedemset osiemdziesiątym dziewiątym, a kończy powstaniami narodowymi z roku tysiąc osiemset czterdziestego ósmego, określanymi zbiorczą nazwą Wiosny Ludów. Warto dodać, że epokę otwierają i zamykają walki związane z wolnością. Tyle tylko, że Rewolucja Francuska dotyczyła wolności każdego obywatela, podczas gdy Wiosna Ludów była walką o wolność konkretnych narodów.

W Polsce symboliczną datą początku romantyzmu jest wydanie „Ballad i romansów”. Dzieło było częścią pierwszego tomu „Poezji” Adama Mickiewicza. Epokę kończy zaś wybuch powstania styczniowego.

ROMANTYZM – filozofia epoki

Pierwsza połowa dziewiętnastego wieku to czas wiary w świat, po którym na równych prawach przemieszcza się człowiek, stwory wyobraźni, zjawy i duchy. Romantyzm był czasem, kiedy kontynuowano rewolucję wynalazków i odkryć zapoczątkowaną w oświeceniu. W romantyzmie dyliżans i koń nie są jedynymi środkami lokomocji. To w tej epoce powstają pierwsze lokomotywy. Chwilę po zakończeniu romantyzmu linia telegraficzna połączy obie półkule i zostanie wynaleziony telefon. Warto o tym pamiętać, bo romantyzm często postrzega się jako epokę, w której zwolnił rozwój techniki. W rzeczywistości jednak szedł dalej wyznaczonym przez oświecenie trybem. Przykład? W roku tysiąc osiemset osiemnastym rodzi się fotografia. Wiek dziewiętnasty to również epoka peleryn i cylindrów, zdominowana przez ideał duszy i ciała. Prowadzi się wtedy pojedynki, a człowiek nie wstydzi się swoich uczuć. Pierwsza połowa dziewiętnastego wieku to skrajność w skrajności. Niejednorodność i wielowątkowość to ważne cechy romantyzmu, z którymi musieli sobie radzić filozofowie epoki.

Jedną z najważniejszych myśli tego okresu był naturocentryzm. Zakładał on, że w centrum świata jest natura, a nie człowiek. Romantycy jako pierwsi odkryli, że natura jest autonomicznym bytem. To dzięki niej można poznać świat i zrozumieć rządzące nim zasady. Nie chodzi o to, że kwiaty więdną, kiedy dziewczyna jest smutna, a znajdująca się nad nią wierzba szumi, płacząc. Natura to coś więcej niż atrakcyjna dekoracja dla rozterek bohaterów. Romantyczny kosmos pojmowany jest jako żywy organizm. Podsumowując: wszystko żyje i jest w ciągłym ruchu. Stąd też tak popularne koncepcje przechodzenia ducha w kolejne stadia rozwoju. Myśliciele tamtej epoki twierdzili, że nie ma wiecznej śmierci. Natura żyje w czasie wiecznym, nigdy nie umiera, jest nieśmiertelna. Człowiek jest jednak bytem skończonym, ograniczonym, śmiertelnym i musi się czuć zagrożony wobec natury. 

Wystarczy przyjrzeć się „Balladom i romansom” Mickiewicza. Tam człowiek czuje się zagubiony, natura wywołuje grozę, jest straszna i niebezpieczna. Człowiek buduje metropolie, które natura w mgnieniu oka potrafi zniszczyć. Romantycy wiedzą jednak, że kiedyś nie było takiego rozłamu między ludźmi a naturą i dążą do tego, aby tę przepaść zasypać. Jednocześnie zdają sobie sprawę z daremności własnych działań. Natura jest więc zarówno inspiracją, nauczycielką harmonii, stanem szczęśliwości, do którego chciałby powrócić człowiek, jak i zagrożeniem, wrogiem, przeciwieństwem świata kultury.

Drugim ważnym wątkiem filozofii romantycznej był temat historii. Romantycy chętnie powracali do czasów średniowiecznych i szukali inspiracji w kronikach. Widać to na przykład w „Konradzie Wallenrodzie” Mickiewicza czy w „Mazepie” Słowackiego. To zamiłowanie do historii nie wiązało się jednak z poszukiwaniem atrakcyjnego tematu utworu, ale było wynikiem głębszej, filozoficznej postawy. Romantycy widzieli bowiem przeszłość, teraźniejszość i przyszłość jako jedną całość. W takim pojmowaniu świata dużą rolę odegrał traktat „Filozofia dziejów” Hegla. Ten niemiecki myśliciel stworzył wizję rozwoju historii jako przechodzenia przez stadia: tezy – antytezy – syntezy. Przekonał swoich słuchaczy, że świat jest historią dziejów ducha absolutnego, który dąży do ponownego zjednoczenia. Dlatego romantycy sięgali do mitycznych początków. Ich zdaniem to właśnie tam znajdowało się proroctwo dotyczące tego, co dzieje się w danej chwili i się jeszcze wydarzy. Romantycy szukali sensu w przeszłości. Ich zdaniem, poza historią i czasem, znajduje się tylko Bóg. Powraca więc przekonanie o dwóch typach historii: ziemskiej i świętej. Historią zaś rządzi Bóg. Trzeba jednak pamiętać, że romantycy pojmowali Boga na swój sposób. Juliusz Słowacki został nawet uznany za heretyka. Postrzeganie Boga wynikało z refleksji nad naturą oraz z pytania o to, ile może człowiek, a ile zależy od “góry”. Na przykład Zygmunt Krasiński zakładał, że historia to dochodzenie do przemian, rewolucja, która nie zawsze jest dobra. Z kolei Mickiewicz i Słowacki uważali, że świat to historia rewolucji ducha.

Warto podkreślić, że romantyzm nie przyniósł wybitnych osiągnięć w dziedzinie filozofii poza dziełem Hegla. Stało się tak zapewne dlatego, że romantycy byli przekonani o niewystarczalności ludzkiego rozumu i doświadczenia w poznaniu. Ich teoria poznania opierała się na irracjonalności źródeł i refleksji o metafizycznym charakterze prawdziwej rzeczywistości. Takie założenia nie mogły sprzyjać rozwojowi filozofii jako nauki, która wynika z racjonalnej refleksji. Romantycy uprawiali filozofię głównie w sztuce. Według nich lepszą drogą do poznania była aktywność artystyczna niż rozważania intelektualne.

Romantyzm trudno więc wyodrębnić jako epokę filozoficzną. Obok Hegla myślicielami tej epoki byli między innymi Johann Gottlieb Fichte i Friedrich Wilhelm Joseph Schelling. Fichte akcentował w swej filozofii zagadnienie świadomości jednostki, w czym wyrażał romantyczny indywidualizm. Natomiast Schelling doszukiwał się w przyrodzie działania sił absolutnych i podkreślał wartość poznania irracjonalnego. Jednak to Hegel zapisał się w historii jako twórca ostatniego wielkiego europejskiego systemu filozoficznego. Po nim refleksja filozoficzna będzie przede wszystkim niesystemowa. Hegel uważał, że jest jeden byt o naturze duchowej. Wszelka materia i przyroda są zaś wytworami tego Ducha. Duch jest absolutny, więc nosi w znamiona boskie i jednocześnie jest zmienny w czasie. Ujawnia się on w dziejach świata poprzez postęp społeczno-polityczny. Przejawia się także w sztuce, religii i filozofii. Duch dąży do absolutnej wolności. Kiedy to się stanie, dojdzie do jego zjednoczenia. Dla romantyzmu istotna jest również estetyka Hegla, a więc jego teoria sztuki. Wyodrębnił on trzy okresu rozwoju sztuki w dziejach: 

• twórczość starożytnych cywilizacji wschodnich, która była symboliczna,
• antyk grecki i rzymski, który oddzielał ideę od formy, 
• sztukę chrześcijańską, która uczyniła idee ważniejszymi od tego, w jakiej formie zostaną one zamknięte. Ten ostatni typ sztuki, gdzie idea dominuje nad formą, Hegel określił jako sztukę romantyczną.

Warto wspomnieć jeszcze o innym filozofie epoki romantyzmu. To Johann Gottfierd Herder. Tworzył on co prawda w przededniu romantyzmu, ale jego koncepcje zaważyły między innymi na rozwoju pojęcia narodu. Herder postulował zwrócenie się w stronę kultury ludowej, ponieważ to tam zachowały się elementy kultury pierwotnej. Twierdził, że kultura ludowa kryje w sobie prawdziwą tożsamość, jest źródłem prawdy. To za sprawą tego filozofa kultura ludowa stała się obok tematów historycznych jednym z najważniejszych motywów romantycznych.

ROMANTYZM – kultura epoki

Na początku przeczytaj jakie założenia były realizowane w każdym typie sztuki – literaturze, malarstwie, rzeźbie i teatrze.

Najważniejsze jest przekonanie, że tylko uczucia, dusza i drgnienia serca zbliżają człowieka do poznania tajemnic życia. Drugi ważny element to wiara w możliwość kontaktu ze światem pozazmysłowym i związana z tym fascynacja baśniowymi legendami, podaniami i ludowymi opowiastkami o duchach. To wszystko z kolei powodowało, że sztuka romantyczna przesiąknięta była grozą i tajemniczością. Do tego dołączyły się wpływy orientalne. Romantycy jako pierwsi odkryli bowiem piękno Wschodu i postanowili włączyć je do swojej sztuki. Konsekwencją było odrzucenie reguł poetyki klasycznej. Uznano, że krępują one rozwój jednostki, uniemożliwiają pełne zrealizowanie się indywidualnej postawy. Romantyzm w dużej mierze opierał się na systemie opozycji. Do najważniejszych należały między innymi:

• kosmos i bunt. Człowiek z jednej strony był postrzegany jako część kosmosu, czyli element podporządkowany ogólnemu planowi rozwoju. Jednostka była narzędziem historii. W związku z czym można było uznać, że potrzebuje jedynie jakiejś idei, której może się podporządkować. Stąd tak zwany jaskółczy niepokój w okresie preromantyzmu niemieckiego, kiedy to młodzi romantycy mówili wprost, że nie potrafią znaleźć sobie miejsca w świecie oraz znaleźć także idei, której mogliby się poddać. Z drugiej strony bardzo ważny był bunt jednostki, która chce nadać swojemu życiu nowy sens. Według romantyków takie osoby zmieniają bieg historii i wyprzedzają swoją epokę. Przykładem takich jednostek mogą być między innymi Napoleon czy Józef Poniatowski.
• natura i cywilizacja. Romantyzm to czas przeciwników cywilizacji, którzy niszczą naturę, doprowadzają do uśmiercenia tego, co pierwotne. Jednak, kiedy utożsamiają cywilizację z historią, to okazuje się, że jest ona siłą napędową. Poprzez działanie w historii człowiek staje się nieśmiertelny. Za niego mówią bowiem jego czyny przekazywane z pokolenia na pokolenie.
• centrum i prowincja. Marzeniem romantyków było osiągnięcie jedności i spójności, zbudowanie całości. Każdy element jest jednak małym mikrokosmosem, o który również trzeba zadbać. Znaczącą rolę zaczyna odgrywać prowincja, z której pochodziło wielu romantyków. Autorzy nie mieli potrzeby bycia w centrum, choć w końcu po upadku powstania listopadowego większość z nich znalazła się w Paryżu. Mit prowincji najlepiej oddany został przez Adama Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”.
• młodość i starość. Opozycję tę widać szczególnie w „Odzie do młodości” obrazującej przepaść między starymi a młodymi. Pamiętajmy jednak, że młodość w tym wypadku wyznacza charakter, a nie wiek. Młodość to zapał, serce, bezkompromisowość, szukanie sensu wyższego. Starość zaś to konformizm, strach przed aktywnością, buntem, rewolucją, marzenie o ustabilizowanym życiu, przywiązanie do tego, co już się osiągnęło.

Romantyzm to także rozkwit malarstwa. Ważnym tematem obrazów była natura, a także historia. Wszystko otaczała aura tajemniczości, niezwykłości, potęgi i żywiołowości. Istotny był też człowiek i jego uczuciowość. W poetyce obrazu duże znaczenie zyskał kontrast, rozszerzono także paletę barw. Malarstwo pierwszego trzydziestolecia dziewiętnastego wieku stało w opozycji do klasycznych kanonów. Trudno jednak wskazać jedną obowiązującą w tym czasie szkołę malarską. Zgodnie z ideologią romantyzmu liczyła się przede wszystkim indywidualność twórcy. Posłuchaj teraz, o których malarzach romantycznych warto pamiętać. 

• Johann Füssli. Był uznawany za pierwszego malarza romantycznego, tworzył kompozycje inspirowane dziełami Homera i Dantego. Jego słynne obrazy to „Mara nocna” i „Trzy wiedźmy”, które nawiązywały do wiedźm z „Makbeta”.
• Francisco Goya. To hiszpański malarz obrazów o tematyce historycznej i niepodległościowej. Jego wielkie dzieła to „Rozstrzelanie powstańców madryckich” i bardziej fantastyczny „Saturn pożerający swoje dzieci”.
• William Turner. Specjalizował się w pejzażach o mocno impresjonistycznym zacięciu. Najsłynniejszy jego obraz to „Szybkość, para i deszcz”.
• Caspar David Friedrich. To najsłynniejszy malarz romantyczny. Był autorem dzieł poświęconych naturze otoczonej aurą tajemniczości i smutku. Jego wielkie obrazy to: „Ołtarz chrześcijański” i „Cmentarz klasztorny w śniegu”.
• Eugene Delacroix. To malarz rewolucyjny. Jego najsłynniejszy obraz to „Wolność wiodąca lud na barykady” oraz „Rzeź na wyspie Chios”.

Najsłynniejszym polskim malarzem romantycznym był Piotr Michałowski, autor scen batalistycznych i rodzajowych. Miał w swojej kolekcji również kilka portretów. Charakterystyczne są jego przedstawienia postaci Napoleona, ale najsłynniejsze dzieło to „Szarża w wąwozie Somosierry”.

ROMANTYZM – literatura i sztuka w Europie

Na początek szybkie przypomnienie. Oto najważniejsze pojęcia epoki romantyzmu: 

• fantastyka – nie chodzi jednak o tę rodem z „Iron Mana”, ale pochodzącą od Szekspira. W literaturze pełno jest więc widm, duchów, wiedźm, kobiet-syren i innych dziwnych postaci.
• frenezja – to nasycenie dzieła obrazami szaleństwa, zbrodni i okropności. U Juliusza Słowackiego takie przykłady widać chociażby w „Ojcu zadżumionych”. Warto jednak pamiętać, że w tym samym czasie powstaje też „Doktor Jekyll i Mr Hyde” Roberta Louisa Stevensona oraz „Frankenstein” Mary Shelley.
• gotycyzm – to szczególna odmiana historyzmu, która odwołuje się do średniowiecza, zwłaszcza angielskiego. W polskich utworach widoczna jest chociażby w „Konradzie Wallenrodzie” Mickiewicza.
• homo viator – to człowiek wędrujący, z reguły nawet pędzący, niejednokrotnie uciekający, taki, który nigdzie nie ma swojego miejsca. Realizacją tego toposu jest „Kordian” Słowackiego, który w drugim akcie dramatu przemierza pół Europy w poszukiwaniu idei.
• irracjonalizm – to przekonanie, że świat da się poznać tylko za pomocą takich narzędzi jak intuicja, wiara czy przeczucie.
• mistycyzm – oznacza przekonanie o możliwości kontaktu z siłami pozaziemskimi. Pierwotnie termin ten oznaczał wyłącznie możliwość kontaktu człowieka z Bogiem, z czasem został rozszerzony na całą rzeczywistość nadnaturalną.
• mesjanizm – inaczej poświęcenie życia w imię jakiejś idei.
• orientalizm – czyli odkrycie kultury Wschodu przez romantyków. Przełożyło się to na ogromną fascynację kulturą arabską, której elementy autorzy włączali do swoich dzieł. Początek orientalizmu w romantyzmie zapowiada między innymi „Giaur” George’a Byrona.
• profetyzm – czyli zdolność do przewidywania przyszłości. Wielu romantycznych poetów było postrzeganych jako profeci. W romantyzmie zainteresowanie wzbudzały postacie ludowych wieszczów, na przykład ukraińskiego Wernyhory.

Teraz czas na poznanie najważniejszych gatunków literackich uprawianych w epoce romantyzmu. To między innymi:

• ballada, czyli gatunek synkretyczny, który łączy różne rodzaje literackie. Jej źródeł należy szukać w opowiadaniach ludowych. Ballada opiera się na dramatycznej opowieści o niezwykłych i tajemniczych wydarzeniach.
• powieść poetycka, która zawiera elementy dramatyczne i liryczne. Charakteryzuje ją fragmentaryczność fabuły i brak ciągu przyczynowo-skutkowego. Nie brakuje też lirycznych komentarzy narratora. Powieść poetycką uznaje się za zapowiedź właściwej powieści. W romantyzmie jej tematyka dotyczyła przede wszystkim wydarzeń historycznych. Za twórców gatunku uważa się Waltera Scotta i George’a Byrona.
• dramat romantyczny, którego pierwowzorem był dramat Szekspirowski. Łamie on zasadę trzech jedności, rezygnuje z chóru, porzuca zasadę decorum, miesza tragizm z komizmem, jest fragmentaryczny, często z otwartym zakończeniem, niejednokrotnie pozostawia luki w sposobie opowiadania wydarzeń, a poszczególne sceny są ze sobą luźno połączone. Gatunek ten zupełnie zdominował literaturę romantyczną, warto więc go dobrze zapamiętać.
• poemat dygresyjny, w którym fabuła staje się pretekstem dla narratora, aby podzielić się z czytelnikiem swoimi przemyśleniami. Treść utworu przypomina serię luźno połączonych ze sobą epizodów, które wydają się mniej ważne od komentarzy narratora. Przykładem poematu dygresyjnego jest na przykład „Beniowski” Juliusza Słowackiego.
• sonet, czyli utwór liryczny, w którym dwie pierwsze zwrotki liczą cztery wersy, a kolejne dwie – trzy. Pierwsze dwie zwykle prezentują opis danego zjawiska, pozostałe przynoszą jego podsumowanie, poetycką refleksję i prawdy filozoficzne.
• poezja tyrtejska to zaczerpnięta ze starożytności poezja patriotyczna. Ma ona nawoływać do walki w obronie niepodległości oraz budzić pragnienie obrony ojczyzny i nienawiść do wroga. Określenie to pochodzi od imienia spartańskiego poety Tyrtajosa. W tle stoi słynna maksyma Horacego dulce et decorum est pro patria mori, czyli „słodko i zaszczytnie umierać za ojczyznę”.

Zapoznaj się teraz z najważniejszymi dziełami literackimi epoki romantyzmu. Oto ich fabuła w telegraficznym skrócie.

„Cierpienia młodego Wertera” Goethego. To powieść epistolarna, czyli napisana w formie listów. Werter to młody i bardzo uczuciowy człowiek. Przyjeżdża na wieś, aby dojść do siebie po zawodzie miłosnym, jaki przeżył w mieście. Na wsi poznaje Lottę – kobietę idealną, anioła o pięknej postaci i szczerych uczuciach. W typowo romantycznej scenografii wypełnionej naturą rodzi się uczucie, jednak – jak to w romantyzmie bywa – nieszczęśliwe. Lotta jest już bowiem narzeczoną Alberta. Werter przeżywa wewnętrzny konflikt, ponieważ kocha Lottę, ale szanuje też Alberta. Szanuje także konwenanse, mimo że odbierają mu one ukochaną kobietę. Ostatecznie bohater decyduje się na samobójstwo, które poprzedza długie i emocjonalne pożegnanie. Werter stał się pewnym wzorcem dla bohaterów epoki. Powstało nawet pojęcie „werteryzm”, które oddaje główne cechy tego bohatera, jego emocjonalną postawę, styl bycia i charakterystyczny sposób ubierania się.

„Król Olszyn” Goethego. To ballada, która rozpoczyna się w dość tajemniczych okolicznościach. W śnieżnej zamieci pędzi konno ojciec z chorym dzieckiem w ramionach. Sam ojciec widzi jedynie drzewa, otaczającą go ciemność, zamieć i mgły. Dziecko jednak postrzega wszystko inaczej. Podróż rozgrywa się w dwóch światach: realnym ojca i fantastycznym, do którego dostęp ma tylko rozgorączkowane dziecko. Chory chłopiec widzi fantastyczną postać króla Olszyn, który woła go do siebie. Właściwie nie tyle woła, ile porywa do Krainy Elfów. Ojciec próbuje uspokoić pociechę. Nie rozumie majaczeń syna, który opowiada o królu Olszyn. Gdy bohaterowie docierają do celu swej podróży, okazuje się, że chłopiec już nie żyje. Utwór to mieszanka romantycznego irracjonalizmu, fantastyki i tajemniczości.

„Faust” Goethego. To dramat, który stał się inspiracją dla wielu twórców różnych epok. Doktor Faust, średniowieczny badacz, który posiadł całą wiedzę książkową, marzył o tym, aby posiąść tajemnicę życia, odkryć definicję dobra i zła, poznać sens istnienia. Swoimi pragnieniami doprowadził do zakładu między Bogiem a Mefistofelesem o jego duszę. Diabeł zjawił się przed Faustem w momencie, gdy bohater był bardzo rozgoryczony. Mimo wielu wysiłków, nie udało mu się wciąż zdobyć prawdziwej mądrości. Mefistofeles obdarzył Fausta młodością i możliwością podróżowania w czasie i przestrzeni. Bies oznajmił, że nic nie chce za swoje usługi, ale stawia jeden warunek: jeśli Faust kiedykolwiek wypowie słowa: „chwilo trwaj, jesteś piękna”, szatan przyjdzie po jego duszę. Tak też się staje, ale przed nieszczęściem bohatera ratuje chór aniołów. Faust staje się wzorem homo viator, czyli porażki rozumowego postrzegania świata, ale i niebezpieczeństw, które kryją się za zasłoną oddzielającą świat ziemski od ponadnaturalnego.

„Giaur” George’a Byrona. To poetycka powieść o młodzieńcu żyjącym w podbitej przez Turków Grecji. Słowo „giaur” oznacza innowiercę i tak też bohater jest nazywany przez Turków. Czytelnik nie zna jego prawdziwego nazwiska i nie wie nic o przeszłości. Giaur, ze wzajemnością, zakochuje się w Leili, niewolnicy z haremu tureckiego baszy Hassana. Kiedy Hassan dowiaduje się o tym uczuciu, wrzuca uwięzioną w worku Leję do morza. Zrozpaczony Giaur postanawia się zemścić. Następnie rozdaje cały swój majątek i zamyka się w klasztorze. Po sześciu latach umiera, wyznając wcześniej swoje grzechy na ostatniej spowiedzi. Byron opowiedział tę historię w sposób bardzo chaotyczny i fragmentaryczny. Zrealizował z nawiązką poetykę romantyczną, której „Giaur” jest jedną z ważniejszych reprezentacji. Przy okazji stworzył też wzorzec bohatera określanego jako byronicznego, czyli zbuntowanego samotnika, który skrywa mroczną tajemnicę.

ROMANTYZM w Polsce - literatura

Na początku warto podkreślić, że polska literatura romantyczna powstaje przede wszystkim na emigracji. Po upadku powstania listopadowego, które wybuchło w tysiąc osiemset trzydziestym roku, większość polskiej inteligencji, w obawie przed represjami, wyjechała za granicę, głównie do Francji. Przedstawicielami Wielkiej Emigracji byli między innymi Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Fryderyk Chopin. Zygmunt Krasiński nie musiał emigrować, gdyż jego ojciec był rosyjskim generałem, ale mimo to wiele podróżował. Polska literatura romantyczna jest niezwykle bogata, dlatego w skrócie przypomnimy jedynie wybrane utwory.

W pierwszej kolejności bierzemy na warsztat twórczość Adama Mickiewicza.

„Oda do młodości” to apoteoza młodości, która prezentowana jest jako niezwykła siła będąca w stanie „przypiąć skrzydła do ramion”, „wynieść poetę ponad poziomy”, porywać do rewolucji i zmiany. Podmiot liryczny z wysokości patrzy na ziemię i widzi, że potrzebna jest rewolucja, przebudzenie się z marazmu i gnuśności. Zmianę tę ma umożliwić dostrzeżona przez poetę jutrzenka, jaką jest właśnie młodość. W wierszu dochodzi do wyraźnego przeciwstawienia młodych starym, ubóstwienia młodości, przedstawienia jej jako siły kreacyjnej o boskiej potędze.

„Ballady i romanse” zawierają takie ballady jak „Świteź”, „Rybka”, „Pani Twardowska” czy „Lilije”. Najsłynniejsza jest jednak „Romantyczność”. To historia młodej dziewczyny, Karusi, która rozmawia z duchem Jaśka, jej zmarłego ukochanego. Dziewczyna nie zważa na racjonalne słowa otoczenia: „czucie i wiara silniej do mnie mówi niż mędrca szkiełko i oko”. Z kolei w „Lilijach” pojawia się opowieść o mężobójstwie z czasów Bolesława Śmiałego. Żona, z powodu swojej niewierności, morduje męża powracającego z wojny. Następnie na jego grobie sieje lilie. Gdy z wojny wracają bracia zamordowanego, dają wiarę słowom kobiety, która stwierdza, że mąż nie nigdy nie wrócił do domu. Postanawiają zawalczyć o jej względy. Bohaterka każe im przynieść wianki, a ona wyjdzie za tego, który uplecie ładniejszy. Wybiera brata, który swój wianek uplótł z lilii z grobu zabitego męża. Nagle pobliski kościół trzęsie się w posadach, pojawia się duch zmarłego i mści się na całej trójce. Ta ballada to doskonały przykład połączenia fantastyki z ludowością i irracjonalizmem.

„Sonety krymskie” to cykl sonetów, który powstał w wyniku podróży poety na Krym. To wyraz fascynacji orientalizmem. Klasyczna forma sonetu zostaje wypełniona nową treścią. Najsłynniejszymi sonetami są „Stepy akermańskie”, w których poeta portretuje step jako suchy ocean, pokazuje go w ruchu, dostrzega ukrytą w nim głębię romantyczną, dostrzega piękno ciszy i wyłapuje najmniejsze dźwięki. Z kolei sonet „Ajudah” prezentuje bohatera rozmyślającego na szczycie skały. Góra Ajudah jest jak serce poety, a fale morskie to namiętności budzące twórcze natchnienie. Podmiot liryczny jest osamotniony, lecz nieśmiertelny dzięki swojej sławie.

„Konrad Wallenrod” wydany w Petersburgu w roku tysiąc osiemset dwudziestym ósmym jest uznawany za literacką inspirację do wybuchu powstania listopadowego. To powieść poetycka o silnym wydźwięku moralnym i politycznym. Główny bohater – Konrad Wallenrod, wybiera drogę znaną z „Księcia” Machiavellego. Decyduje się na bycie nie tylko lwem, ale i lisem. W obronie Litwy postanawia dostać się do Zakonu Krzyżackiego. W swojej roli jest tak przekonujący, że w końcu zostaje Wielkim Mistrzem. Ostatecznie rozbraja zakon od środka, ale płaci za to najwyższą cenę. Traci bowiem miłość swojego życia Aldonę, która zostaje Pustelnicą. Walter Alf, bo takie jest prawdziwe imię Konrada, odwiedza ją pod wieżą, ale nie może jej dotknąć ze względu na złożone przez nią śluby. W końcu część Krzyżaków orientuje się, że Wielki Mistrz jest zdrajcą. Bohater zostaje pojmany. Ten przekonany o czekającej go karze, zażywa truciznę. Litwa zostaje jednak ocalona. Powiernikiem Wallenroda był wajdelota Halban. Jego pieśń, w której alegorycznie przedstawia losy Konrada, zawiera fragment napisany heksametrem polskim. To pierwsza w Polsce próba przyswojenia antycznego wzorca znanego z „Iliady” Homera. Na określenie postawy Konrada ukuto zaś termin „wallenrodyzm”. Jest on bardzo ważny dla polskiego romantyzmu i oznacza postawę człowieka, który walczy o słuszną i sprawiedliwą ideę. Jednak by osiągnąć cel, używa nieetycznych środków.

„Dziady”. Składają się z czterech części. W Kownie i Wilnie powstały na początku  części druga i czwarta, następnie w Dreźnie trzecia i pierwsza, niedokończona. Część druga to opis guseł, które odbywały się na cmentarzach przed Zaduszkami. Ten ludowy zwyczaj stał się pretekstem do ukazania pewnych prawd życiowych. Bohaterowie rozmawiają z duszami, które z różnych powodów nie dostały się do nieba. Jedną z nich jest Widmo, które wraca później w części czwartej, gdzie jako tułacz-Pustelnik opowiada księdzu historię swojego tragicznego życia. Okazuje się, że to dawny uczeń księdza, Gustaw, który zrozpaczony z powodu zawodu miłosnego, popełnił samobójstwo. Gdy zaczyna świtać, Gustaw przebija się sztyletem... i żyje nadal. W trzeciej części Dziadów Gustaw staje się Konradem. Tym razem osią utworu jest wątek polityczny, problem zniewolenia Polski przez rosyjskiego zaborcę, odwołania do procesu Filomatów i przedstawienie zbrodniczej działalności senatora Nowosilcowa. Najważniejsza w tej części jest Wielka Improwizacja Konrada, którą bohater wypowiada w więziennej celi. Zbuntowany bohater zwraca się do Boga, żądając władzy, którą mógłby wykorzystać dla dobra narodu. Ważne w utworze jest też Widzenie Księdza Piotra, w którym przedstawiona została wizja Polski jako Chrystusa Narodów.

„Pan Tadeusz” to największa epopeja narodowa. Jej akcja dzieje się na Litwie w latach tysiąc osiemset jedenaście - tysiąc osiemset dwanaście, czyli w czasach epoki napoleońskiej. To czas przygotowań Napoleona do wojny z Rosją. Soplicowo, gdzie toczy się akcja utworu, stanowi pewnego rodzaju mikrokosmos, który rządzi się własnymi prawami. Główni bohaterowie to reprezentanci określonych postaw narodowych i społecznych. Gospodarzem dworu w Soplicowie jest Sędzia, który wita przybyłego właśnie do domu bratanka, tytułowego pana Tadeusza. W okolicy przebywa tajemniczy ksiądz Robak, a we dworze można spotkać bywalczynię światowych salonów, Telimenę i jej podopieczną Zosię, córkę Horeszków, z którymi Soplicowie od lat prowadzą spór o zamek. Pilnuje go klucznik Gerwazy. Aby zakończyć waśnie między rodzinami, do Soplicowa przybywa potomek Horeszków, Hrabia. Fabuła rozbija się na trzy równoległe wątki. Pierwszy to historia tajemniczego księdza Robaka, który tak naprawdę jest ojcem Tadeusza. Drugi to perypetie miłosne Tadeusza i Zosi oraz wtrącającej się w tę relację Telimeny. Trzeci wątek to wspomniany już spór o zamek Horeszków. „Pan Tadeusz” jest sądem nad dawną Polską i to wydanym z punktu widzenia emigracji. Wyraźnie wskazuje na to epilog. Epopeja narodowa została w całości napisana trzynastozgłoskowcem, który w polskiej literaturze uruchamia tak zwany wiersz bohaterski.

Teraz przyjrzyjmy się twórczości kolejnego wieszcza - Juliusza Słowackiego.

„Kordian” to jeden z najwybitniejszych dramatów romantycznych. Zaczyna się Przygotowaniem, kiedy w nocy trzydziestego pierwszego grudnia tysiąc siedemset dziewięćdziesiątego dziewiątego roku na Łysej Górze Szatan przejmuje panowanie nad dziewiętnastym wiekiem. Stwarza on przyszłych przywódców powstania listopadowego. Następnie jest prolog, gdzie Trzy Osoby Prologu dyskutują nad tym, jaka powinna być poezja. Jest to również polemika Słowackiego z Mickiewiczem. Akt pierwszy to historia poszukującego sensu życia młodzieńca o imieniu Kordian, który po doznanym zawodzie miłosnym, strzela do siebie. W akcie drugim, który nosi podtytuł „Wędrowiec”, okazuje się, że Kordian jakimś cudem ocalał. Bohater przemierza Europę w poszukiwaniu idei, która nadałaby jego życiu sens. Odwiedza między innymi Londyn, w Watykanie spotyka się z papieżem, a słynny monolog na szczycie Mont Blanc kończy okrzykiem: „Polska Winkelriedem narodów”, po czym zaczarowana chmura przenosi go do Polski. Akt trzeci o podtytule „Spisek koronacyjny” rozpoczyna się koronacją cara na króla Polski. Po tej uroczystości spiskowcy, którzy planowali zamach na cara, wycofują się z tego niebezpiecznego planu. Jeden Kordian postanawia pozbyć się cara. Gdy nocą zbliża się do jego sypialni, zaczynają go nękać widma – Strach i Imaginacja. Zamach się nie udaje, a bohater mdleje przed sypialnią cara. Zostaje pojmany i przewieziony do szpitala psychiatrycznego, gdzie oczekuje na wyrok śmierci. Wcześniej jednak w przebraniu doktora odwiedza go Mefistofeles. Później bohater zostaje przewieziony na plac, gdzie ma zostać rozstrzelany. Pluton egzekucyjny nie wie jednak, że car właśnie wydał wyrok uniewinniający Kordiana, a czytelnicy nie dowiadują się, czy bohater zostanie w ostatniej chwili ocalony przed śmiercią. Słowacki zakończenie dramatu pozostawił otwarte. „Kordian” jest pewną polemiką z „Dziadami” Mickiewicza. To krytyczna ocena powstania listopadowego i przyczyn jego upadku. To rozważanie nad wyjątkową jednostką i jej dylematami. To w końcu bardzo teatralny utwór, gdzie postaci wielokrotnie zdradzają świadomość własnej teatralności.

„Grób Agamemnona” to utwór liryczny. Powstał on podczas podróży Słowackiego na Wschód, gdzie poeta odwiedził grobowiec uważany za grób Agamemnona. To wspomnienie staje się inspiracją do rozważań nad wadami i zaletami narodu. W tym utworze Słowacki formułuje swoją koncepcję dwoistości Polaków, „duszy anielskiej zamkniętej w czerepie rubasznym”.

„Beniowski” to poemat dygresyjny inspirowany historią Maurycego Beniowskiego, szlachcica, który brał udział w konfederacji barskiej. Drugim ważnym bohaterem utworu jest sam narrator, który ujawnia swoje uczucia i oceny w licznych dygresjach. Słowacki w „Beniowskim” rozprawił się z nieprzychylnym mu środowiskiem emigracyjnym.

Trzecim wielkim wieszczem polskiego romantyzmu był Zygmunt Krasiński. Jego najważniejsze dzieła to:

„Nie-boska komedia”. Obok „Dziadów” i „Kordiana” jest najważniejszym polskim dramatem romantycznym. W tym przypadku mamy do czynienia ze skomplikowaną chronologią i różnymi planami wydarzeń. W części pierwszej pojawia się świat nierealny, w którym główny bohater z jednej strony jest błogosławiony przez Anioła Stróża, z drugiej – Chór Złych Duchów wysyła ku niemu pokusę. Krasiński porusza tu problem walki o duszę człowieka. W kolejnej części poznajemy Hrabiego Henryka. Młody poeta bierze ślub z ukochaną Marią. Wydaje się, że jest szczęśliwy w małżeństwie, wkrótce ma się urodzić jego syn. Zaczyna go jednak nawiedzać zjawa w postaci pięknej kobiety. Namawia ona bohatera, by w imię poezji opuścił żonę i synka. Henryk, myśląc, że wielkim poetą może być tylko, jeśli wyrzeknie się życia rodzinnego, postanawia udać się za zjawą. Kiedy wreszcie uświadamia sobie błąd, gdyż piękna kobieta zmieniła się w trupa, wraca do domu. Jednak Maria popada w obłęd. Przeklina ich syna, mówiąc, że Orcio, jak ojciec, zostanie poetą, po czym umiera. W drugiej części pojawia się wątek rewolucji. Uciskani chłopi buntują się przeciw arystokracji, której przywódcą zostaje Henryk. Rewolucjonistą zaś przewodzi Pankracy. 

Ważnym wątkiem jest wędrówka Hrabiego przez obóz rewolucjonistów. Przypomina ona podróż Dantego przez kolejne kręgi piekła. Istotna też jest rozmowa przywódców dwóch wrogich obozów, z której wynika, że zmiana władzy poprzez rewolucję nie przynosi rzeczywistej odnowy kraju. Pewne grupy społeczne tylko zamieniają się miejscami i nic z tego nie wynika. W części czwartej dochodzi do walki. Giną właściwie wszyscy. Pankracy dokonuje sądu nad pokonanymi. Jednak, gdy widzi Chrystusa-Mściciela, pada na miejscu. Wizja jest tak silna, że umierający Pankracy jest w stanie powiedzieć tylko: „Galilejczyku, zwyciężyłeś!”. Są to słowa przypisywane Julianowi Apostacie. Ma to uświadomić czytelnikowi, że Pankracy samowolnie sięgnął po atrybuty władzy boskiej i próbował samodzielnie tworzyć historię. To jednak zadanie Boga, nie człowieka, dlatego Pankracy ponosi klęskę.

Na koniec warto zapamiętać utwór Cypriana Kamila Norwida „Bema pamięci żałobny rapsod”, który jest uważany za najwybitniejszą realizację polskiego heksametru. Pogrzeb generała Bema, bohatera powstania listopadowego, staje się pretekstem do wygłoszenia pewnego rodzaju manifestu. Autor sugeruje, że prawdziwa idea nie umiera, lecz budzi narody, niweczy gnuśność i zwiększa szeregi bohaterów. Celem żałobników idących za trumną nie jest grób, a przyszłość, w której będą walczyć za naród.

ROMANTYZM – wpływ na inne epoki

Pozytywizm początkowo potępiał i odrzucał wszystko, co romantyczne. Jednak u schyłku tej epoki stosunek do romantyzmu znacznie złagodniał. W „Nad Niemnem” Eliza Orzeszkowa prezentuje mogiłę powstańczą, która jest swoistym hołdem złożonym nie tylko powstańcom, ale i romantycznym ideom. Także główny bohater „Lalki” Bolesława Prusa – Stanisław Wokulski, ma w sobie pewne cechy romantycznego bohatera, a prawdziwym romantykiem można określić starego subiekta Ignacego Rzeckiego. 

Młoda Polska inspiruje się romantyzmem pod każdym względem. Odkrywa się przede wszystkim mistycznego Słowackiego. Wyspiański sięga do tradycji dziadów w swoim „Weselu”. Stanisław Przybyszewski inspiruje się koncepcją miłości romantycznej. 

Z kolei w dwudziestoleciu początkowo następuje zerwanie z tradycją romantyczną. Jak pisze Słonimski: „zrzucano z ramion płaszcz Konrada”. Warto jednak pamiętać, że w tym czasie twórcy odczuwali pewne zmęczenie wątkami patriotycznymi. Chciano też odbrązowić poetów. Na nowo zostaje odkryty za to Norwid. 

Pamiętaj o tym, że jedno z najważniejszych wydarzeń z historii Polski w dwudziestym wieku, Marzec sześćdziesiąt osiem, był konsekwencją protestów studenckich związanych ze zdjęciem z afisza Teatru Narodowego „Dziadów” w reżyserii Kazimierza Dejmka.