RENESANS – ramy czasowe, założenia, literatura, kontekst kulturowy epoki, PODCAST

Spis treści

1. RENESANS – ramy czasowe i nazwa epoki
2. RENESANS – filozofia, trendy, założenia
3. RENESANS – konteksty kulturowe epoki
4. RENESANS – najważniejsze dzieła epoki
5. RENESANS – literatura w Polsce
6. RENESANS – wpływ na kolejne epoki

W średniowieczu obowiązywały przekonania i poglądy, z którymi raczej nikt próbował polemizować. W przypadku kultury renesansowej było już zupełnie inaczej. Ważnymi hasłami tego okresu, poza humanizmem, były między innymi krytycyzm i autorefleksja. Renesansowi twórcy poddawali krytycznej weryfikacji wiele obowiązujących przekonań, a jednym z najdoskonalszych narzędzi do krytycznego oglądu świata była literatura. Nie chodziło jednak o krytykę dla krytyki, ale o wyznaczanie nowych dróg rozwoju, o tworzenie coraz lepszej wersji siebie. Brzmi to znajomo? Z takimi poglądami renesansowi myśliciele idealnie odnaleźliby się w dzisiejszym świecie mediów społecznościowych. Tyle tylko, że dla nich takie hasła jak: „nie poddawaj się” czy: „bądź lepszą wersją samego siebie” znaczyły dużo więcej niż dziś dla współczesnych celebrytów. Jeśli chcesz wiedzieć więcej o filozofii renesansu, przeczytaj albo posłuchaj nagrania do końca. 

RENESANS – ramy czasowe i nazwa epoki

Nazwę epoce, podobnie jak i średniowieczu, dał włoski malarz, architekt i pisarz – Giorgio Vasari. Chodziło o bardzo wyraźne przeciwstawienie nowej epoki czasom średniowiecza. Słowo „renesans” pochodzi z języka włoskiego i oznacza powrót do sztuki oraz filozofii antycznej a także odrodzenie człowieka i kultury. 

Na początku ten termin odnosił się głównie do kwestii politycznych i odrodzenia państwa na wzór starorzymski. Z czasem jednak został rozszerzony na literaturę, filozofię i przywrócenie ideałów antycznych w kulturze szesnastego wieku. Warto pamiętać, że renesans odwoływał się do dwóch aspektów, które podkreślają dwa terminy łacińskie:

• renovatio hominis, czyli odrodzenie ludzkości, przeniesienie się człowieka na wyższy poziom rozwoju za pomocą odniesienia do starożytności i
• renovatio antiquitatis, czyli odnowienie kultury antycznej, filozofii, sztuki oraz ideałów literackich. Powrót ad fontes, czyli do źródeł, miał stanowić inspirację do dalszego rozwoju ludzkości.

Trzeba podkreślić, w języku polskim funkcjonuje też termin „odrodzenie”, którego można używać wymiennie ze słowem „renesans”. Czas w historii Polski określa się również mianem „złotego wieku kultury polskiej”. A dlaczego? O tym nieco później. Na początku warto określić ramy czasowe epoki. Są one nieco dyskusyjne.

W Europie początki renesansu sięgają trzynastego i czternastego wieku. Obejmują między innymi twórczość takich artystów jak Dante czy Francesco Petrarka. Pełny rozkwit epoki to koniec wieku piętnastego i szesnaste stulecie, ale jej zakończenie nie jest do końca ustalone. Jedni badacze wskazują na czas obrad Soboru Trydenckiego, a dokładnie rok tysiąc pięćset czterdziesty ósmy lub koniec Wojny Trzydziestoletniej równo sto lat później.

W przypadku Polski ramy czasowe tej epoki wyglądają nieco inaczej. Renesans obejmuje lata tysiąc czterysta pięćdziesiąt – tysiąc sześćset trzydzieści. Nie jest to jednak epoka jednorodna, dlatego wielu badaczy dzieli ją na cztery charakterystyczne okresy:

Prerenesans, który obejmuje drugą połowę piętnastego wieku do roku tysiąc pięćset szóstego lub siódmego. Jest to tak zwana jesień polskiego średniowiecza związana z rozkwitem nauki i piśmiennictwa łacińskiego. Okres ten kończy rozpoczęcie królowania Zygmunta Starego.

Wczesny renesans, obejmujący lata tysiąc pięćset sześć – tysiąc pięćset czterdzieści trzy. To okres wielkich inwestycji artystycznych, remontu Wawelu oraz rozwoju drukarstwa. Czas ten kończy symbolicznie śmierć Mikołaja Kopernika i wydanie jego słynnego dzieła „O obrotach sfer niebieskich”.

Okres rozkwitu, który wypada na lata tysiąc pięćset czterdzieści trzy – tysiąc pięćset osiemdziesiąt cztery. To czas szczytu twórczości Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego, który wieńczy śmierć tego drugiego.

Okres ostatni, obejmujący lata tysiąc pięćset osiemdziesiąt cztery – tysiąc sześćset dwadzieścia dziewięć. W tym okresie swoje dzieła tworzy już kolejne pokolenie, między innymi Szymon Szymonowicz, Piotr Skarga czy Mikołaj Sęp-Szarzyński. Twórczość tego ostatniego zapowiada już literaturę barokową.

RENESANS – filozofia, trendy, założenia

Filozofia epoki jest bardzo różnorodna, ale jednocześnie dość spójna. Blisko niej pozostaje literatura tworzona w duchu dominującego prądu filozoficznego epoki, czyli humanizmu.

W największym skrócie, humanizm równa się antropocentryzm. Co to oznacza? Nic innego jak to, że człowiek zawsze jest w centrum wszystkiego. W centrum zainteresowania społecznego, religijnego, politycznego i kulturowego stawia się człowieka i jego życie, jego ciało i jego duszę. Renesans pragnie poznać człowieka we wszystkich jego aspektach, od każdej możliwej strony – duchowej, biologicznej, religijnej, społecznej, ideologicznej, uczuciowej. Bardzo dobrze podkreśla to łacińska maksyma homo totus i włoskie hasło l’uomo completto, czyli cały człowiek kompletny.

Warto podkreślić, że humanizm bardzo mocno podkreśla konieczność powrotu do kultury antycznej. To właśnie ona interesowała się zarówno duchową, jak i cielesną egzystencją człowieka. Widać to już choćby w błyskawicznym rozwoju anatomii. Co prawda słynny obraz „Lekcja anatomii doktora Tulpa” namalowany przez Rembrandta powstaje dopiero w tysiąc sześćset trzydziestym drugim roku, ale to właśnie on bardzo dobrze oddaje idee epoki. W renesansie dużo się dyskutuje i pisze o godności i prawach człowieka, o kulcie dobrej sławy i indywidualizmie. Humaniści nie ukrywają pragnienia wygodnego życia. To pragnienie przyjmuje jednak u nich formę dyskusji na temat wyboru właściwych dróg prowadzących do szczęścia. Odradzają się więc dwie starożytne koncepcje filozoficzne, a więc:

• epikureizm ze swoim carpe diem, czyli ciesz się życiem, kreuj świat i twórz oraz
• stoicyzm z zasadą złotego środka i zachowania umiaru w każdym aspekcie życia.

Na atrakcyjności zyskuje też klasyczny wzorzec piękna, idee harmonii i promocji. Piękno jest afirmowane i cenione. Liczy się również piękno ludzkiego ciała, co widać przede wszystkim w renesansowym malarstwie i rzeźbie.

Drugim dominującym prądem filozoficzno-religijnym, poza humanizmem, była reformacja religijna. Zapoczątkował ją w tysiąc pięćset siedemnastym roku Marcin Luter po to, aby zreformować Kościół rzymskokatolicki, podstawowe doktryny tej instytucji i jej zasady. Zwolennikom Lutra nie podobało się w Kościele wiele rzeczy, a najbardziej palącymi kwestiami były między innymi: 

• sprzedaż odpustów, czyli uczynienie biznesu z praktyki religijnej, która powinna skłaniać wiernych do poprawy życia i refleksji nad nim oraz
• Nepotyzm, a więc kupczenie urzędami, zatrudnianie w Kościele członków rodzin i urządzenie z niego dochodowego biznesu.

Protestanci wykorzystali wewnętrzne osłabienie Kościoła i rozkład jego struktur do tego, aby poddać pod dyskusję nie tylko samą instytucję, ale też niektóre doktryny wiary. W wyniku reformacji powstały istniejące do dziś odłamy chrześcijańskie – arianizm, luteranizm, anglikanizm i kalwinizm. Posłuchaj pokrótce o każdej z nich.

• Luteranizm. Jego protoplastą był Marcin Luter. Ruch ten zakładał, że jedynie Bóg może doprowadzić do zbawienia człowieka. Ludzie jako jednostki niedoskonałe nie potrafią wytrwać na drodze do nieba, dlatego interwencja boska jest konieczna i niezbędna. Luteranizm wprowadził możliwość indywidualnej lektury i interpretacji Biblii. Trzeba sobie bowiem uświadomić, że do czasu wystąpienia Lutra lektura Biblii odbywała się przede wszystkim w kościele i to jeszcze po łacinie, z której zwykły człowiek niewiele rozumiał. 
• Luteranizm odrzuca również koncepcję życia zakonnego i spowiedzi, a co za tym idzie, likwiduje większość sakramentów oprócz komunii i chrztu. Neguje również hierarchię kościelną. Luterański pastor może mieć żonę, gdyż nie jest zobowiązany do celibatu.
• Kalwinizm. Jego twórcą był Jan Kalwin. Ruch ten pojawił się nieco później niż luteranizm, również na fali reformacji. Kalwinizm głosi, że los człowieka jest zapisany w gwiazdach według określonego scenariusza, a człowiek ma niewiele do powiedzenia na temat swojego losu. Kalwin uważał, że Bóg przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia niezależnie od jego osobistych starań. W związku z tym zbawienie zależy od Boga. Ten nurt protestancki wyróżnia się przede wszystkim bardzo surowymi zasadami moralnymi. Co ciekawe, kalwiniści nie odżegnują się od gromadzenia bogactwa, ponieważ majątek postrzegają jako nagrodę za pracowitość, a biedę jako karę za lenistwo. Podobnie jak luteranie, odrzucają hierarchię kościelną oraz koncepcję życia zakonnego i sakrament spowiedzi.
• Anglikanizm. Narodził się nie z głębokiej potrzeby religijnej, ale politycznej. W tle jest nawet historia miłosna. Kiedy władca Anglii Henryk ósmy chciał porzucić Katarzynę Aragońską i poślubić swoją kochankę Annę Boleyn, ówczesny papież nie wydał zgody na rozwód z pobożną chrześcijanką. Zdenerwowany król mianował więc siebie zwierzchnikiem Kościoła anglikańskiego. I choć miłość Anny Boleyn do króla zaprowadziła ją na szafot, była jedną z przyczyn powstania nowego odłamu chrześcijaństwa. Warto pamiętać, że anglikanizm odrzuca liturgię katolicką, kult świętych i celibat. 

W tym miejscu trzeba też wspomnieć o arianach, zwanych też braćmi polskimi. Rozwinęli oni radykalny nurt chrześcijaństwa w Polsce. Ważną częścią ich działalności była walka z nierównościami społecznymi. Nie zgadzali się między innymi na poddaństwo chłopów, co bardzo nie podobało się szlachcie. Między innymi dlatego w siedemnastym wieku musieli uciekać z Polski.

Czas na przedstawienie dwóch najważniejszych filozofów z epoki renesansu. Pierwsza z nich to Erazm z Rotterdamu, a drugi – Niccolo Machiavelli.

Erazm z Rotterdamu jest znany przede wszystkim jako autor „Pochwały głupoty”, w której przekonuje, że im ludzie są głupsi, tym czują się szczęśliwsi. Akceptują swoją naturę i w związku z tym nie mają ani chęci, ani potrzeby jej zmiany. Człowiek nie wie wówczas, co to wstyd, szacunek, miłość, zawiść. Nie czuje bólu i strachu. Akceptuje wszystko i dzięki temu nie cierpi. Erazm mówi: „Szczęście człowiek osiąga wtedy, kiedy ma wszystko, co mu do tego potrzeba”. Koncepcja ta jest podszyta szyderstwem i ironią, które zwracają uwagę na zagrożenia, jakie niesie ze sobą wiedza. Erazm wychodzi z założenia, że wraz z wiedzą przychodzą wątpliwości, potrzeby zmian, lepsze rozumienie uczuć, a to wszystko razem często prowadzi do silnego dyskomfortu. Może więc lepiej pozostać głupim? Warto zapamiętać, że Erazm z Rotterdamu był zwolennikiem irenizmu, czyli idei pokoju między ludźmi. Był przeciwny wojnie, którą uważał za zaprzeczenie idei humanistycznych.

Z kolei Niccolo Machiavelli zasłynął jako autor traktatu o władzy pod tytułem „Książę”. Wygłasza w nim słynne przekonanie, które podziela w późniejszym okresie między innymi Konrad Wallenrod Słowackiego, że cel uświęca środki. Oznacza to, że władca, kiedy chce osiągnąć swój cel, powinien dążyć do jego realizacji wszelkim możliwymi sposobami, nawet za najwyższą cenę śmierci. Sposoby te mogą czasami nie iść w parze z normami moralnymi, nie jest to jednak powód, aby z nich rezygnować. Lepiej bowiem budzić strach niż miłość. To właśnie wtedy poddani i wrogowie obawiają się władcy. Wiedzą, że taki król może mieć nad nimi kontrolę, a to znaczy, że władza jest silna i może przetrwać rozmaite perturbacje, na przykład wojenne. Machiavelli pisze, że idealny władca nie może być tylko heroicznym, walecznym i honorowym lwem, czasem musi spróbować taktyki chytrego, podstępnego i przebiegłego lisa.

RENESANS – konteksty kulturowe epoki

Renesans, we wszystkich swoich wymiarach, był epoką wyjątkowo spójną. Jego przedstawiciele dążyli do przewartościowania ideałów średniowiecznych oraz świadomego i odpowiedzialnego życia. Nie można jednak zapominać, że ideały te kierowane były przede wszystkim do dobrze wykształconych członków społeczeństwa, zwłaszcza do szlachty, zarówno tej, która mieszkała na wsi i zarządzała majątkami ziemskimi, jak i tej przebywającej na dworach książęcych i królewskich. W średniowieczu obowiązywały wzorce osobowe takie jak asceta, rycerz i władca. Jednak w renesansie odchodzą już one zdecydowanie do lamusa i pojawiają się nowe takie jak:

• ziemianin,
• dworzanin,
• patriota i
• poeta doctus. 

Przyjrzyjmy się z bliska każdemu wizerunkowi.

Ziemianin, doskonale sportretowany w „Żywocie człowieka poczciwego” Mikołaja Reja, to szlachcic żyjący na wsi. Jego podstawowym zadaniem jest dobre i mądre zarządzanie majątkiem. Dąży do życia w harmonii i umiarze, zgodnie z ideałami stoickim i horacjańską zasadą złotego środka. Ma dobrze znać swoje posiadłości i pracowników oraz mądrze gospodarować tym, co ma. Jego zadaniem jest nie tylko kontrolowanie pracy innych, ale – jeśli zajdzie taka potrzeba – również samodzielne wykonywanie najważniejszych zadań. Nie musi być świetnie wykształcony. Znacznie ważniejsze jest to, aby był cnotliwy, dbał o rodzinę, żył w zgodzie z naturą i własnym rozumem. W ten sposób będzie mógł wieść uporządkowane i spokojne życie. Ten wzorzec stanowi połączenie ideałów średniowiecznych z humanistycznymi.

Dworzanin z kolei to człowiek bardzo dobrze wykształcony, który całe życie spędza na dworze. Zna się na muzyce i może się pochwalić doskonałymi maniery i obyciem. Jako szlachcic dba o mowę ojczystą. Nie można bowiem zapominać, że renesans to czas, kiedy na dużą skalę powstaje literatura narodowa, czyli pisana w języku ojczystym. Dworzanin powinien być erudytą, człowiekiem oczytanym, zorientowanym w kulturze. Wyróżniać powinna go ogłada towarzyska, poczucie humoru i umiejętność kulturalnego flirtu. Szczególnym szacunkiem powinien zaś darzyć króla. Wzór idealnego dworzanina pojawia się między innymi w dziele „Il Cortegiano” Baldassara Castigliona i w polskiej przeróbce tego utworu, czyli „Dworzaninie polskim” Łukasza Górnickiego.

Patriota. To ważny, ale dopiero raczkujący wzorzec osobowy epoki renesansu. Postać patrioty została zarysowana między innymi w „Pieśni o spustoszeniu Podola” Jana Kochanowskiego. Dla patrioty los ojczyzny liczy się bardziej niż prywatny interes. Gotów jest poświęcić się za kraj. Poświęcenie to obejmuje nie tylko oddanie majątku, ale i życia, jeśli zajdzie taka potrzeba. Postawę patrioty można też zaobserwować w „Odprawie posłów greckich” Jana Kochanowskiego.

Poeta doctus to ostatni wizerunek epoki renesansu. W ten sposób określona została osoba wszechstronnie wykształcona, która doskonale orientuje się w kulturze i sztuce. To uczony otwarty na naukę, która nie ogranicza się tylko i wyłącznie do jednej dziedziny. Poeta doctus może być postrzegany jako człowiek orkiestra, który świetnie orientuje się właściwie w całej przestrzeni ludzkiej aktywności intelektualnej. Najsłynniejszym przykładem takiej postawy jest Leonardo da Vinci, a na polskim gruncie Jan Kochanowski. Tym ideałom odpowiadała również sztuka renesansu. Niejednokrotnie jeden artysta był zarówno malarzem, jak i rzeźbiarzem czy wynalazcą, na przykład Michał Anioł potrafił nie tylko rzeźbić, ale i malować freski. Idee każdej ze sztuk były jednak względnie jasno określone.

przeczytaj teraz, co działo się w malarstwie renesansowym. Poznaj też najważniejszych twórców. Otóż warto wiedzieć, że w tym okresie artyści w swoich dziełach tworzyli nowy świat, inny od pesymistycznych przedstawień średniowiecza. Było w nim miejsce nie tylko dla Boga, ale też dla ludzi. Tematyka była bardzo różnorodna. Chętnie sięgano do mitologii i Biblii. Podkreślano jedność człowieka i natury, malowano dużo portretów, co było pewną nowością. Pojawiła się perspektywa, która nadawała konkretnym przedstawieniom głębi. W tamtym czasie powstało też sporo aktów, co wiązało się z dość dużym zainteresowaniem anatomią. Najważniejsze dzieła kultury renesansu to między innymi:

• „Narodziny Wenus” Sandro Botticellego,
• „Mona Lisa” Leonarda da Vinci,
• freski Michała Anioła,
• „Portret małżonków Arnolfinich” Jana van Eycka,
• „Przysłowia niderlandzkie” Pieter Bruegela. 

Dominującym tematem w rzeźbie było zdecydowanie ludzkie ciało. Nie brakowało jednak rzeźb religijnych, jak choćby słynna „Pieta” Michała Anioła. Na topie były formy nawiązujące do sztuki antycznej, czyli nagie postaci takie jak „Dawid” Michała Anioła, popiersia czy posągi konne.

W architekturze liczyła się przede wszystkim harmonia i regularność. Nadal dominowało budownictwo sakralne. W tym czasie najpopularniejsza była koncepcja świątyni na planie koła nakrytej kopułą. W miastach, oprócz świątyń, powstawały także przepiękne pałace i wille, wyjątkowe ratusze, hale targowe oraz kamienice. Architektura świecka zaczęła się bardzo dynamicznie rozwijać, a spora część budowli nie miała już przeznaczenia obronnego.

RENESANS – najważniejsze dzieła epoki

W epoce renesansu powstało wiele ważnych tekstów literackich, które stanowią punkt odniesienia dla przyszłych pokoleń. Zapoznaj się z pokrótce z każdym z nich.

„Boska komedia” autorstwa Dante Alighieri. To obszerny poemat, który powstał w okresie zapowiadającym renesans. Zawiera sto pieśni podzielonych na trzy części: Piekło, Czyściec, Raj. Narrator wyrusza w podróż do świata pozaziemskiego, by odnaleźć zmarłą ukochaną Beatrycze. Jego przewodnikiem jest na początku Wergiliusz, czyli rzymski twórca, autor „Eneidy”, który pokazuje mu między innymi przerażający obraz piekła. Przez raj zaś Dantego prowadzi już Beatrycze, która staje się obrazem kobiety doskonałej. Uosabia piękno, dobro i miłość. Pełni rolę pośrednika między Dantem a Bogiem. Poeta dzięki tej wędrówce zbliża się do Boga. Jednak zanim to nastąpi, musi przejść przez piekło, w dosłowny sposób. Spotyka w nim dusze cierpiące za grzechy takie jak zdrada, fałszerstwo, obłuda czy chciwość. Dostrzega w piekle swoich ziemskich wrogów, którzy już umarli. To część o charakterze dydaktycznym, która uświadomić człowiekowi, jak niszczącą siłą jest grzech. Autor, poprzez plastyczne obrazy dusz cierpiących, stara się skłonić czytelnika do porzucenia idei wojny. Z kolei w czyśćcu Dante spotyka skruszonych pokutników, w tym także swoich przyjaciół. Jednak dopiero w raju widzi zmarłych cieszących się wiecznym szczęściem. Podróż Dantego to alegoria życia ludzkiego, w której autor w poetycki sposób przedstawia proces podnoszenia się człowieka z grzechu, uświadomienie sobie własnych win i odpokutowania za nie – wszystko w drodze ku świętości.

„Dekameron”, którego autorem jest Giovanni Boccaccio. Fabuła tego dzieła jest następująca: Siedem dam i siedmiu kawalerów, uciekając przed zarazą, chroni się na wsi. Dla zabicia czasu przez dziesięć dni opowiadają oni sobie rozmaite historie. Główne tematy powstałych w ten sposób stu nowel to uciechy cielesne połączone ze zbrodniami, a także opisy cnotliwości. Namiętność jest zaprezentowana jako przyjemność i dobro, co stało w jawnej opozycji do niedawnych ideałów średniowiecza. Opowiadania ukazują życie człowieka we wszystkich jego przejawach. Nie brakuje humoru czy ironii, ale także troski i wzruszenia. Nowele Boccaccia, podobnie jak poemat Dantego, zapowiadają właściwy renesans.

„Sonety do Laury” autorstwa Francesco Petrarka. To ostatni z utworów okresu przejściowego między średniowieczem a renesansem. Sonetów jest trzysta siedemnaście i zostały one napisane po włosku. Są przykładem najdoskonalszej liryki miłosnej, która dała początek utworom erotycznym. Petrarka opisuje w sonetach miłość, skupiając się na własnych uczuciach. Dużo uwagi poświęca analizie swojej psychiki. Kobieta ziemska jest, podobnie jak Beatrycze u Dantego, opisana jako postać idealna tak pod względem piękna zewnętrznego, jak i piękna duszy. Warto zwrócić uwagę na szczególne imię, jakie nosi adresatka wierszy. Imię Laura odsyła do wieńca laurowego, którym dekorowani byli najwybitniejsi poeci.

„Próby” autorstwa Michela de Montaigne. To renesansowy zbiór refleksji o charakterze autobiograficznym. Autora zainspirowała lektura starożytnych filozofów. „Próby” są antropocentryczne, afirmują niezależność, indywidualizm i swobodny rozwój jednostki. Michel de Montaigne pisał swoje dzieło w trakcie krwawych wojen religijnych we Francji oraz niepokoi społecznych. Dzieło francuskiego humanisty jest próbą innego spojrzenia na życie. To wyraz renesansowego połączenia sceptycyzmu ze stoicyzmem i hedonizmem, a przy okazji pierwszy europejski esej.

„Gargantua i Pantagruel” - dzieło napisane przez Francois Rabelais. Choć Rabelais był z zawodu był lekarzem, to dziś jest znany przede wszystkim jako pisarz i twórca wyjątkowej fantastyczno-satyrycznej epopei w pięciu tomach. Opowiada w niej dzieje dwóch niezbyt mądrych, ale prostodusznych olbrzymów – Gargantui i jego syna Pantagruela. Bohaterowie, poza ponadprzeciętnymi gabarytami, wyróżniają się przede wszystkim ideą życia. Najważniejsze wydaje się być dla nich picie i obżarstwo. Jednak pod tą dość prostą z pozoru opowieścią kryje się ostra, celna i bardzo przemyślana satyra na społeczeństwo. Rabelais krytykuje zarówno władzę państwową, jak i kościelną. Wyśmiewa szkolnictwo, dyskusje teologiczne i styl życia swoich rodaków.

„Utopia”, której twórcą był Thomas More. More był angielskim mężem stanu i pisarzem politycznym. Dążył do wprowadzenia wielu zmian społeczno-politycznych. Swoją filozofię zaprezentował w dziele „Utopia”, które dało początek gatunkowi opisującemu idealny porządek świata. Stworzył obraz idealnego państwa, sformułował mechanizm jego działania i rządzące nim reguły. Niestety, sam nie żył w idealnym państwie. Został oskarżony o zdradę i ścięty w słynnej wieży Tower Hill, która była częścią londyńskiej budowli obronnej.

„Don Kichot” autorstwa Miguela Cervantesa. Cervantes jest uważany twórcę nowożytnej powieści europejskiej. Choć napisał aż dwadzieścia utworów dramatycznych, jest znany przede wszystkim jako autor powieści o nie do końca poukładanym rycerzu Don Kichocie i jego wiernym giermku Sancho Pansie. „Don Kichot” to parodia średniowiecznej powieści rycerskiej. Powieść Cervantesa krytykuje nie tylko dawny wzorzec osobowy rycerza, ale i współczesne autorowi społeczeństwo. Ostrze ironii dotyka tutaj wszystkich i być może w tym tkwi sukces tej wyjątkowej powieści.

Wyliczając najważniejszych autorów europejskich i ich dzieła, nie można zapominać o największym z największych tych czasów, czyli Williamie Szekspirze. Był to wybitny angielski dramatopisarz, który tworzył w epoce elżbietańskiej. Poza pisaniem dramatów był również aktorem, reżyserem i dyrektorem teatru. Napisał ponad trzydzieści sztuk. Są wśród nich tak zwane kroniki historyczne opowiadające o dziejach Anglii, między innymi „Ryszard trzeci”, „Henryk szósty” oraz tragedie osnute wokół starożytnych wątków, na przykład „Juliusz Cezar” czy „Tytus Andronikus”. 

Szekspir jest też autorem komedii „Sen nocy letniej” czy „Jak wam się podoba” oraz słynnych tragedii takich jak „Romeo i Julia”, „Hamlet”, „Otello”, „Król Lear” i „Makbet”. Szekspir w swoich dziełach podejmował takie tematy jak żądza władzy, siła ambicji, tragizm życia, niszczycielska siła zazdrości. Dzięki temu jego utwory nadal są aktualne i wystawiane na deskach teatrów na całym świecie. Dramaty Szekspira w swojej formie różniły się od klasycznego dramatu antycznego i stały się inspiracją dla romantyków. Podstawowe cechy dramaturgii Szekspira to między innymi:

• ukazywanie sprzecznych uczuć i namiętności targających człowiekiem,
• wprowadzenie nastroju grozy i niesamowitości,
• włączenie do sztuki scen wizyjnych i fantastycznych,
• zerwanie z zasadą trzech jedności,
• odejście od zasady decorum,
• połączenie wątków tragicznych z komediowymi,
• wprowadzenie postaci błazeńskich i scen zbiorowych,
• rezygnacja z chóru,
• bogactwo mowy potocznej – szczególnie w komediach oraz komediowych wstawkach w tragediach.

RENESANS – literatura w Polsce

Najbardziej znanymi reprezentantami złotego wieku kultury polskiej są Mikołaj Rej, który jako pierwszy wyraził ideę pisania po polsku oraz Jan Kochanowski - prawdziwy mistrz pisania w ojczystym języku. 

W ówczesnej Polsce nie brakowało jednak cudzoziemców, których należy uznać za prekursorów idei humanizmu w kraju nad Wisłą. Warto zapamiętać nazwiska dwóch z nich. Pierwszy to Konrad Celtis – Niemiec, twórca elegii i epigramatów, a drugi Filippo Buonaccorsi znany też jako Filip Kallimach. Ten drugi był nauczycielem synów Kazimierza Jagiellończyka oraz doradcą Jana Olbrachta. Sam również pisał elegie i epigramaty. Był również prześladowany przez papiestwo Włoch.

Ojcem polskiej literatury jest niewątpliwie Mikołaj Rej. Poddawał on krytyce życie narodu. Był to pierwszy polski świecki autor o oryginalnym stylu pisarskim, który przypominał język mówiony. Był też urodzonym gawędziarzem, co doskonale widać między innymi w „Rozmowie między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem”. Bardzo ważny był dla niego dydaktyczny aspekt utworów, które tworzył. Przez nie uczył wzorców życia i postępowania. W swoich dziełach szczegółowo przedstawiał obyczajowość Polaków. Jako pierwszy w swoich dziełach uczynił bohaterem chłopa i jeszcze dał mu głos, który jest równie ważny jak innych. Na pewno kojarzysz też słynne powiedzenie Reja: „Polacy nie gęsi, iż swój język mają”. Otworzyło ono drogę do pisania po polsku, a nie po łacinie.

Jednak największym polskim twórcą renesansu był Jan Kochanowski. Stanowił on uosobienie idei poety doctusa. Kształcił się na włoskich uniwersytetach, między innymi w Padwie. Znał łacinę, grekę i hebrajski. Bliska była mu starożytna filozofia i sztuka. Czytał również współczesnych mu myślicieli, takich jak Erazm z Rotterdamu. Uznaje się go za autora polskiego sylabizmu, czyli systemu wersyfikacyjnego opartego na równej liczbie sylab i stałym akcentowaniu w końcówce wersu. Polska literatura zawdzięcza mu wiele form wierszowych, a także gatunków, które wprowadził do polskiego kanonu – pieśni, fraszek, trenów. 

Kochanowski dbał o styl i formę uprawianych gatunków, artyzm języka i wszechstronną wiedzę. Promował starożytnych myślicieli. Odwoływał się przede wszystkim do twórczości Horacego, ale sięgał także po dzieła Symonidesa. Przetłumaczył na język polski psalmy Starego Testamentu. Głosił epikureizm i stoicyzm.

Polska literatura renesansowa podejmowała wiele ważnych tematów takich jak polityka, społeczeństwo czy szczęście.

Pierwszą grupę stanowi literatura polityczna, która piętnowała zaniedbania spraw publicznych. Przedstawiała również wizję ich naprawy. W tym miejscu warto wspomnieć o dziele „O poprawie Rzeczypospolitej” Andrzeja Frycza-Modrzewskiego, który inspirował się twórczością Arystotelesa i Cycerona oraz myślą społeczno-polityczną Erazma z Rotterdamu. Ten traktat daje pogląd na ocenę sytuacji w ówczesnej Polsce, tak w perspektywie politycznej, społecznej, ekonomicznej, jak i religijnej. 

Tematy polityczne podejmował również Jan Kochanowski, między innymi w patriotycznej „Pieśni o spustoszeniu Podola”. Poeta opisuje, jak po ucieczce Henryka Walezego, Podole łupią Tatarzy, których nazywa zbójcami. Autor mobilizuje Polaków do czynnej walki przeciw grabieżcom ojczyzny. Oburza go zachowanie tchórzliwej szlachty polskiej. Piętnuje jej obojętność, brak zainteresowania losem ojczyzny, apatię i bezwolność. Proponuje społeczeństwu walkę i pokazuje, jak ważne jest utrzymanie silnego wojska. Żąda patriotyzmu, choć jak sam podkreśla, Polak jest głupi przed i po szkodzie, więc jest świadom, że o poprawę zachowania będzie trudno. 

Osobny wątek patriotyczny uruchamia Kochanowski w „Odprawie posłów greckiej”, dramacie nawiązującym do historii wojny trojańskiej, która toczy się z powodu miłostki. Sięga do antycznego przykładu, aby rozstrzygnąć, co ważniejsze: sprawy kraju czy własny interes? Jeden z głównych bohaterów „Odprawy…”, Antenor, wygłasza mowę, w której przypomina, że ziemska władza pochodzi od Boga, co sprawia, że na każdym władcy ciąży ogromna odpowiedzialność. Dlatego dobry król powinien dbać o swoich poddanych, a ci z kolei powinni odpłacać się mu swoim zaangażowaniem w sprawy krajowe. Rozwój państwa zależy więc od współpracy rządu z poddanymi.

Ostatnim ważnym dziełem politycznym epoki renesansu są „Kazania sejmowe” Piotr Skargi, jezuity i doradcy króla. Duchowny dążył do poprawy sytuacji politycznej przez jedność w wierze. Chciał wzmocnić władzę centralną. Pragnął, aby Polska pozbyła się toczących ją chorób, w tym niesprawiedliwych praw, niezgody sąsiedzkiej, chciwości, nieżyczliwości, osłabienia władzy i dostojności królewskiej. Najsłynniejsze jest jego drugie kazanie, w którym porównuje kraj do tonącego okrętu.

Drugi ważny temat polskiej literatury renesansowej to prezentacja feudalnych stosunków panujących na wsi. Najsłynniejszy utwór dotykający tego problemu to „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem” Mikołaja Reja. Jest to zapis rozmowy przedstawicieli trzech stanów żyjących na wsi: właściciela wsi, proboszcza i wójta. Wójt, jako przedstawiciel chłopstwa, przez dłuższy czas przysłuchuje się dyskusji między Panem a Plebanem, którą kwituje stwierdzeniem, że duchowieństwo i szlachta w końcu się porozumieją, a oberwie się jak zwykle chłopom, to oni bowiem ponoszą największe ciężary na rzecz państwa, płacą podatki, a mimo to nie są uznawani za obywateli.  Utwór w wyraźny sposób zwraca uwagę na niedolę chłopów, widać też solidną krytykę sądownictwa, systemu obrony i wojska. 

Podobną tematykę podejmują „Żeńcy” Szymona Szymonowica. To również zapis rozmowy, która tym razem toczy się na polu podczas żniw. To też kolejne oskarżenie ze strony chłopów uciskanych przez panów. Szymonowic przedstawił życie na wsi bez upiększeń i poetyckiej dowolności. Taki obraz niewiele ma wspólnego z arkadyjską wizją wsi znaną z „Pieśni świętojańskiej o sobótce” czy fraszki „Na lipę” Kochanowskiego.

Trzeci ważny temat polskiej literatury renesansowej to model szczęśliwego życia. Taki wątek poruszył między innymi Mikołaj Rej w utworze „Żywot człowieka poczciwego”. Jest to dzieło

parenetyczne, czyli propagujące pewien typ osobowości. Ideałem jest szlachcic, właściciel dóbr ziemskich, wiodący prawy i spokojny tryb życia. Rej, prezentując żywot bohatera od wczesnej młodości do starości, zwraca uwagę na takie kwestie jak małżeństwo, praca, rozrywka czy obowiązki obywatelskie. Jest to wizja pogodnego stylu życia, bez strachu przed starością i śmiercią. Stanowi połączenie epikureizmu i stoicyzmu.

Podobną wizję prezentuje Jan Kochanowski, choć mocniej niż u Reja wybrzmiewa u niego stoicyzm. Pieśń „Nie porzucaj nadzieje...” ukazuje chwiejność człowieka i niepewność ludzkiego losu. Podmiot liryczny podkreśla jednak, że nie należy się poddawać. Trzeba mieć nadzieję na lepsze jutro, cieszyć się życiem. Los jest zmienny, zawsze można wszystko stracić lub wszystko zyskać. Dlatego we wszystkim warto zachować umiar. Podobne rozmyślania poeta snuje w pieśni „Miło szaleć, kiedy czas po temu...”, w której podkreśla, że należy korzystać z życia, wolną chwilę przeznaczyć na zabawę, ale jednocześnie zachować umiar. Człowiek jest panem chwili, ale o przyszłości decyduje Bóg. Fraszka „O żywocie ludzkim” mówi z kolei o przemijalności ludzkiego istnienia i ziemskich spraw. Poeta podkreśla daremność walki z Fortuną i ludzkim losem.

Przyjrzyjmy się jeszcze szerzej twórczości Jana Kochanowskiego. Był on twórcą niezwykle płodnym. Do polskiej literatury wprowadził fraszkę, dokonał też poetyckiego przekładu psalmów, które znalazły się w „Psałterzu Dawidów”. Jednak dwie najważniejsze formy jego twórczości to pieśni i cykl trenów. Pieśni były ukochaną formą Kochanowskiego. Pisał je od początku swojej literackiej drogi aż do śmierci. W sumie powstało ich około siedemdziesięciu. Większość weszła do zbiorowego wydania pod tytułem „Pieśni. Księgi dwoje”. Na kształt pieśni wpłynęła między innymi fascynacja twórczością Horacego i Petrarki.

Z kolei „Treny” to jeden z najsłynniejszych polskich cykli funeralnych. Szczególny, bo poświęcony pamięci dziecka. To zapis ojcowskiej żałoby po stracie ukochanej córki. Literacki pomnik wystawiony nie tylko Urszulce, ale też rodzinnemu życiu w Czarnolesie, które poeta przedstawiał jako arkadię na ziemi. Jest to także filozoficzno-refleksyjny poemat o kryzysie wiary i idei renesansowego myśliciela, którego tragedia rodzinna stawia wobec wielkich pytań dotyczących życia i śmierci. To również poetycki traktat moralno-filozoficzny o zachwianiu się stoickich idei w konfrontacji z życiową tragedią i powrocie do nich po przepracowaniu własnego cierpienia. Kochanowski najpierw poddaje się boleści i krytykuje stoicyzm jako złą i fałszywą drogę. Wskazuje, że nie sposób być stoikiem wobec utraty dziecka. Pod koniec cyklu jednak na nowo przyjmuje idee stoickie, zaznaczając, że wcześniejsze pojmowanie tego nurtu przez niego było bardzo naiwne. Teraz na szczęście już wie, jak trudna, ale i dobra jest to droga. „Treny” to więc zarówno opowieść o kryzysie, jak i obraz wychodzenia z niego.

RENESANS – wpływ na kolejne epoki

Dla literatury polskiej odrodzenie to prawdziwy przełom. To bowiem moment, kiedy twórcy zaczynają pisać w języku narodowym. Nic więc dziwnego, że do literackich form Kochanowskiego odwoływało się wielu późniejszych poetów. Stworzony przez niego sylabizm okazał się bowiem najtrwalszym w polskiej literaturze systemem wersyfikacyjnym, który zdeklasował sylabotonizm i tonizm. Warto zapamiętać kilka utworów, które wprost odwołują się do tematyki podejmowanej przez renesansowych twórców. To między innymi:

• „Moja Piosnka pierwsza” Cypriana Kamila Norwida napisana na wzór utworów Kochanowskiego. Nawiązuje wprost do „rzeczy czarnoleskiej”, która jako jedyna może dać szczęście, uleczyć poetę, wybawić go od pasma nieszczęść i smutków.
• „Rzecz czarnoleska” to z kolei wiersz Juliana Tuwima, w którym poeta gloryfikuje poezję klasycystyczną za jej ład, harmonię, ponadczasowość i doskonałość.
• „Ars poetica” Leopolda Staffa to powtórzenie idei poezji według Kochanowskiego – liryka powinna być jasna, prosta i zrozumiała.
• „Urszula Kochanowska” Bolesława Leśmiana to historia trenów Kochanowskiego z nieco innej strony, a mianowicie z perspektywy życia małej Urszulki w niebie.
• „Na lipę czarnoleską” Jana Liebierta to odwołanie do lipy czarnoleskiej jako symbolu natchnienia.

Do koncepcji rozmów między przedstawicielami różnych stanów społecznych, które znamy z twórczości Reja, nawiązał w młodopolskim dramacie „Wesele” Stanisław Wyspiański. A do mów Piotra Skargi i Frycza Modrzewskiego wracano wielokrotnie podczas Sejmu Czteroletniego, czyli pod koniec osiemnastego wieku.

Nie wolno też zapomnieć o inspiracjach literaturą europejską. Dobrym przykładem jest tu wiersz Norwida „W Weronie”, którego tłem jest miłość Romea i Julii. Pamiętaj też, że to właśnie Szekspir zainspirował romantyków do stworzenia nowej formuły dramatycznej, znanej dziś jako dramat romantycznym. Poza tym Hamlet stał się inspiracją dla postaci takich jak Kordian Słowackiego czy Gustaw-Konrad Mickiewicza.