OŚWIECENIE - ramy czasowe, filozofia, literatura w Polsce i Europie, PODCAST

Spis treści

1. OŚWIECENIE - ramy czasowe i nazwa
2. OŚWIECENIE - filozofia
3. OŚWIECENIE – architektura i sztuka
4. OŚWIECENIE – literatura w Europie 
5. OŚWIECENIE – literatura w Polsce
6. OŚWIECENIE – nawiązania do kolejnych epok

Co ciekawe, wiele coachingowych haseł, które dziś słyszymy, rodziło się właśnie w epoce oświecenia. Były one wyrazem autentycznego przekonania o prawie nieograniczonych możliwościach człowieka. Taka silna wiara we własne siły dała wiele niesamowitych osiągnięć w dziedzinie sztuki, jak i nauki czy edukacji, z których ludzkość korzysta do dziś. 

W przypadku Polski okazało się jednak, że sam pęd do rozwoju i gotowość do nauki nie zawsze wystarczają w starciu z silniejszymi. Chęć zmiany to bowiem niekiedy za mało, aby naprawić wszystkie błędy poprzednich pokoleń. Na szczęście, po oświeceniu, które zakończyło się rozbiorami i upadkiem Rzeczpospolitej, zostało wiele cennych tekstów, rozpraw i dzieł, na których uczyły się kolejne pokolenia. Bez wątpienia był to czas prawdziwego oświecenia w całej Europie. Przeczytaj albo posłuchaj, jakie skarby kryje ta niezwykła epoka, jakie dzieła powstały w tym okresie i którzy twórcy okazali się najwybitniejszymi autorami.

OŚWIECENIE - ramy czasowe i nazwa

Warto podkreślić, że termin „oświecenie” nie obejmuje żadnej konkretnej formacji politycznej ani społecznej. Trudno też związać z tym pojęciem jeden system filozoficzny oraz wskazać najbardziej charakterystyczny zespół konwencji, modeli, schematów, wzorów artystycznych czy literackich, którymi kierowali się twórcy. 

Oświecenie jest bowiem prądem kulturowym, który skupiał w sobie bardzo różne tendencje. Jeśli jednak szukać jednego hasła dla całego nurtu, to jest nim oddanie władzy nad ludzką aktywnością w ręce wiedzy doświadczalnej i rozumu. Rozum i doświadczenie przez ludzi oświecenia były bowiem uznawane za światło naturalne, które powinno przewodzić każdej aktywności człowieka.

Zapamiętaj, że oświecenie uznaje się za pierwszą w nowożytnych dziejach epokę społeczną, kulturową i literacką, w której twórcy i myśliciele mieli świadomość swojej wielkości. Oświecenie często określa się mianem „wieku rozumu” a nawet „wieku filozofów”. W pierwszym przypadku nazwy używano głównie w Anglii, natomiast drugie określenie dominowało głównie we Francji. Mówiono także o „wieku oświeconym”. To właśnie od tego terminu, który ukuty został w Niemczech, pochodzi nazwa całej epoki, która bardzo szybko rozpowszechniła się w pozostałych częściach Europy. Tak rozumiane oświecenie w Europie obejmuje właściwie cały wiek osiemnasty. Na przełomie wieków osiemnastego i dziewiętnastego rodzi się już europejski romantyzm.

W Polsce oświecenie można podzielić na trzy fazy, które były ściśle związane z wydarzeniami politycznymi. Oto one:

• wczesne oświecenie to okres między latami czterdziestym siedemnastego wieku a rokiem tysiąc siedemset sześćdziesiątym czwartym. Na tronie Polski zasiadł wtedy Stanisław August Poniatowski.
• faza dojrzałego oświecenia nazywana także czasami stanisławowskimi. Obejmuje ona rządy ostatniego króla Polski, czyli lata tysiąc siedemset sześćdziesiąt cztery – tysiąc siedemset dziewięćdziesiąt pięć. Fazę tę kończy trzeci rozbiór Polski.
• schyłek oświecenia nazywany inaczej późnym oświeceniem albo oświeceniem postanisławowskim. Jest datowany na lata tysiąc siedemset dziewięćdziesiąt pięć – tysiąc osiemset dwadzieścia dwa. To jeden z trudniejszych okresów w polskiej kulturze i jednocześnie początek romantyzmu, który rozpoczyna się od wydania „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza.

OŚWIECENIE - filozofia

Filozofia okresu oświecenia zajmuje się głównie kwestią poznania, czyli tym, ile wiemy na początku życia, jak zdobywamy wiedzę, jaka metoda jej pozyskiwania jest najlepsza i która przynosi pewne wyniki. Pojawiają się też pytania o człowieka i jego miejsce w świecie oraz o Boga, moralność i rozwój cywilizacji. Podejmowane są również zagadnienia tolerancji. Nie omijano także problemu władzy, jej legitymizacji i zasad, którymi dobry władca powinien się kierować. Najważniejszymi filozofami epoki byli między innymi Wolter, Monteskiusz, John Locke (, Denis Diderot i Jean Jacques Rousseau. 

Szczególną grupę myślicieli tworzyli tak zwani encyklopedyści. Byli to francuscy filozofowie, naukowcy i literaci, którzy przygotowali „Wielką Encyklopedię Francuską”. Dzieło  powstawało przez wiele lat. Encyklopedia zawiera siedemnaście tomów opisów i jedenaście tomów ilustracji. Prace nad nią rozpoczęto w tysiąc siedemset pięćdziesiątym roku. Zawarto w niej wizję wolnego, otwartego na wiedzę i postęp człowieka, wiarę w tolerancję i rozum oraz protest przeciw przemocy. Warto pamiętać, że „Wielka Encyklopedia Francuska” jest symbolem myśli oświeceniowej. Inicjatywa ta była częścią szerszego ruchu we Francji, który sformułował podstawowe idee oświecenia. Zaliczały się do nich następujące nurty:

• Racjonalizm. To wiara w potęgę ludzkiego rozumu jako siły umożliwiającej poszukiwanie prawdy i wiedzy o świecie. Twórcą tej filozofii był Kartezjusz, a jej kwintesencją jego słynna sentencja: cogito ergo sum czyli „myślę, więc jestem”.
• Sensualizm. Podstawą tej idei było zaufanie dla zmysłów ludzkich jako najlepszej metody poznawania i badania świata.
• Deizm. To pogląd uznający, że Bóg istnieje, stworzył świat i narzucił pewne zasady, ale nie ingeruje w sprawy ludzkie.
• Ateizm. Odrzuca wszelkie religie, Boga i zasady wiary na korzyść materii.
• Materializm. U jego podstaw stoi założenie, że świat istnieje obiektywnie, niezależnie od świadomości, która jest wtórna.
• Empiryzm. Według tego nurtu doświadczenie to najlepszy sposób poznania prawdy i badania świata.
• Antropocentryzm. To znany od renesansu kierunek, który stawia człowieka i jego sprawy w centrum wszystkiego.
• Utylitaryzm. To tak zwana filozofia zdrowego rozsądku, czyli postawa zakładająca, że pożyteczne jest jednocześnie dobre, a miarą tego, czy coś jest dobre, czy złe powinna być użyteczność skutków danego czynu.

Filozofów oświecenia łączyła również krytyka chrześcijaństwa i postulat laicyzacji kultury. Encyklopedyści w pewien sposób przygotowali społeczeństwo francuskie na nadejście rewolucji w tysiąc siedemset osiemdziesiątym dziewiątym roku. Do głównych filozofów tej grupy należy zaliczyć Denisa Diderota, Jeana d’Alemeberta, Woltera, Monteskiusza i Jeana Jacquesa Rousseau. Posłuchaj, jakie były poglądy każdego z nich.

Wolter. Był jedną z najsłynniejszych postaci osiemnastowiecznego oświecenia. Od przyjętej przez niego postawy filozoficznej ukuto nawet termin „wolterianizm”. Oznaczał on połączenie wolnomyślicielstwa, tolerancji, prawa do posiadania i głoszenia swoich poglądów przy zachowaniu szacunku dla postaw innych ludzi. Mianem wolterianizmu określano także styl prowadzenia sporu filozoficznego – chodziło o błyskotliwość, elegancję i dowcip, jaki towarzyszył wygłaszaniu swojego stanowiska. 

Warto pamiętać, że Wolter jest autorem gatunku, który określa się jako powiastka filozoficzna. Nadrzędna teza filozoficzna prezentowana jest za pomocą angażującej czytelnika fabuły, często o żartobliwym charakterze. Sama treść ma jednak głównie charakter ilustracyjny. Często informacje o wydarzeniach są opatrywane ironicznym komentarzem. Pierwszym takim tekstem był napisany przez Woltera „Kandyd”, który służył szerzeniu nowych, oświeceniowych poglądów. Imię tytułowego Kandyda po francusku oznacza człowieka uczciwego i poczciwego. Główny bohater i jego mistrz Pangloss, są wyznawcami optymistycznego nurtu filozofii, którego symbolem jest słynne zdaniem Leibniza: „żyjemy na najlepszym z możliwych światów”. Jednak przygody, jakie przeżywają pokazują jednak, że przekonanie to jest niedorzeczne. Ostatecznie główny bohater, po wielu wyprawach w poszukiwaniu idealnego świata, po wędrówce do krainy Eldorado i po odnalezieniu ukochanej Kunegundy, która wcale nie jest taka idealna, jak mu się wydawało, postanawia ograniczyć swoją aktywność do „uprawy własnego ogródka”. Zamierza pracować nad samym sobą bez oglądania się na innych i na świat. Wolter, prezentując przygody Kandyda, ośmieszył fanatyzm religijny i zabobony oraz krytykował uległość człowieka wobec mechanizmów życia codziennego.

Co ciekawe, Wolter tak naprawdę nazywał się François-Marie Arouet i nie pochodził z arystokratycznego rodu. Był mieszczaninem, prawnikiem, poetą i filozofem, który uważał stan cywilizacji w swoich czasach za niedoskonały. Uważał, że aby coś zmienić, trzeba nauczać i oświecać masy. Według niego literatura powinna pełnić przede wszystkim funkcje utylitarne czyli użytkowe. Dlatego tak ogromną rolę Wolter przypisywał edukacji i wychowaniu.

Denis Diderot. Zanim stał się słynnym filozofem, wychowywał się jako syn bandyty i nożownika. Wykształcenie zdobył ciężką pracą, ucząc się właściwie wbrew woli ojca, a za swoje poglądy był wielokrotnie prześladowany. Dziś znany jest przede wszystkim jako redaktor naczelny „Encyklopedii, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł” wydawanej w latach tysiąc siedemset pięćdziesiąt jeden–siedemdziesiąt dwa, a także autor popularnej powiastki filozoficznej „Kubuś fatalista i jego pan”. Diderot był zwolennikiem racjonalizmu, deizmu i materializmu.

Monteskiusz. To myśliciel i pisarz polityczny. Jeszcze przed Rousseau mocno krytykował zachodnią cywilizację. Posłużył się w tym celu Persami, których w „Listach do Persów” uczynił obserwatorami Europy. W ten sposób oceniał chrześcijaństwo, krytykował inkwizycję i kwestie prawdziwości wiary. Monteskiusz jest jednak najbardziej znany jako autor koncepcji trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Jean Jacques Rousseau. W swoich dziełach krytykował ówczesną cywilizację i namawiał do powrotu do natury. Jest autorem koncepcji tak zwanego dobrego dzikusa, według której człowiek pierwotny był z natury swej dobry, ale zniszczyła go cywilizacja. Rousseau był twórcą sentymentalizmu, który charakteryzuje się przesadną emocjonalnością i przewagą uczuć nad racjonalnym oglądem sytuacji. Dla wielu historyków sentymentalizm zapowiada i otwiera czas romantyzmu. W tym kontekście szczególnie ważnym tekstem Rousseau jest powieść epistolarna „Julia, czyli Nowa Heloiza”.

John Locke. Był najważniejszym myślicielem angielskim. Zajmował się badaniem granic ludzkiego poznania. Twierdził, że żadna idea nie jest wrodzona, a umysł ludzki na początku przypomina czystą kartę, czyli tabula rasa, którą człowiek zapisuje w wyniku indywidualnych doświadczeń. Locke był również propagatorem tolerancji.

OŚWIECENIE – architektura i sztuka

Warto pamiętać, że oświecenie to szczególny czas zarówno w Europie, jak i w Polsce. W Europie dokonywano wielkich osiągnięć, wiele działo się też z historycznego punktu widzenia. W epoce oświecenia miały miejsce przełomowe wydarzenia historyczne takie jak Rewolucja Francuska czy dojście Napoleona do władzy. Z kolei w Polsce za czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego nastąpił bardzo dynamiczny rozwój kulturalno-społeczny. Jednocześnie trwała też nieustanna walka o utrzymanie niepodległości.

Na Zachodzie walczono o wolność dla wszystkich, w Polsce – o ograniczenie nadużyć wolności grup uprzywilejowanych, czyli szlachty i arystokracji oraz o nowe, bardziej odpowiedzialne rozumienie pojęcia wolności. Na Zachodzie znamienne było dążenie do ograniczenia władzy centralnej, która jednak wróciła po tym, jak Francją zaczął rządzić Napoleon. W Polsce wiele osób postulowało z kolei konieczność wzmocnienia władzy centralnej, by przeciwdziałać szlacheckiej anarchii. Mimo bardzo skomplikowanych politycznych losów Europy rozwój technologii bardzo dynamicznie przyspieszył. Między rokiem tysiąc siedemset pięćdziesiątym trzecim a tysiąc osiemset dwudziestym pierwszym miało miejsce wiele wydarzeń:

• wynaleziono indukcję elektryczną,
• zbudowano pierwszą kolej żelazną,
• odbyto pierwszy lot balonem,
• wynaleziono maskę przeciwgazową,
• założono pierwszą gazetę – „Times”,
• stworzono podstawy silnika elektrycznego.

To jednak nie wszystko. Karol Linneusz zreformował nazewnictwo roślin i zwierząt, Isaac Newton wprowadził prawo powszechnego ciążenia, James Watt skonstruował maszynę parową, Jan Kepler odkrył prawo ruchu planet, Benjamin Franklin wymyślił piorunochron, Anders Celsjusz termometr, a Antoine Lavoisier zbadał skład powietrza i wody. To tylko kilka z wielkich dokonań ludzkości w dobie oświecenia. Wynalazcy i naukowcy inspirowali się nawzajem i dążyli do przekraczania swoich możliwości. 

Literatura i sztuka rozwijały się w nieco inny sposób. Dostrzegano potęgę rozumu, ale nie zachłyśnięto się aż tak rozwojem techniki i wielkimi wynalazkami, jak w dziewiętnastym wieku. Twórcy próbowali w tym okresie odpowiedzieć na narzuconą im nieco rolę dydaktyczną i użytkową. Nie wszystkie prądy artystyczne podporządkowały się jednak oświeceniowym oczekiwaniom. Posłuchaj, jakie były najważniejsze style tego okresu.

Klasycyzm zakładał, że poezja ma być użyteczna, dydaktyczna i moralizatorska. Ma wskazywać drogę postępowania swoim czytelnikom. Artyści byli przekonani, że za pomocą słów mogą wpływać na społeczeństwo. Podobne wymagania formułowano w stosunku do malarstwa i rzeźby. Architektura klasycystyczna była podporządkowana użyteczności. Budowle klasycystyczne wyróżniały się harmonią, symetrią i geometrycznymi kształtami. Często pojawiały się kopuły, kolumny, a budynki stawiano na planie koła i kwadratu. W tym stylu budowano szkoły, teatry, domy handlowe. Wzorem budowli klasycystycznych są warszawskie Łazienki czy paryski Pałac Elizejski. W malarstwie słynnym przedstawicielem klasycyzmu był Jacques-Louis David, który namalował takie obrazy jak „Leonidas pod Termopilami” czy „Portret małżonków Lavoisier”. Słynnymi rzeźbiarzami tworzącymi w klasycystycznym stylu byli Antonio Canova i Bertel Thorvaldsen. Ten ostatni stworzył słynne rzeźby Mikołaja Kopernika i Józefa Poniatowskiego.

Sentymentalizm traktował sztukę jako narzędzie pozwalające na prezentację uczuć i emocji człowieka. Chodziło o to, aby jak najlepiej pokazać targające jednostką emocje oraz przyjrzeć się, jak wyglądają relacje i więzi międzyludzkie. Sentymentalizm skupiał się na sytuacji konkretnego człowieka, a nie na ogólnym obrazowaniu społeczeństwa. Analizowano co prawda sytuację społeczną bohaterów, ale jedynie w kontekście ich indywidualnych losów.

Rokoko było charakterystycznym stylem dla wytwornej i subtelnej, rozrywkowej twórczości dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Przyjemność miało dawać samo obcowanie z dziełem sztuki. Rokoko najwyraźniej prezentowało się w architekturze. Pałace i salonowe wnętrza budowano z wykorzystaniem bogatej ornamentyki, wielu złoceń, porcelanowych rzeźb i bibelotów. Najważniejsi malarze reprezentujący styl rokoko to między innymi Jean-Antoine Watteau i François Boucher.

Czas na podsumowanie tego, co działo się w polskiej kulturze. Z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego zaczęto wydawać „Monitor”, czyli najważniejsze czasopismo polskiego oświecenia. Poza tym utworzono Szkołę Rycerską, która w profesjonalny sposób miała przygotowywać do służby wojskowej. Powstało też Collegium Nobilium, w którym uczono nauk matematyczno-przyrodniczych, ekonomii, prawa (w tym polskiego) oraz języków obcych. Utworzono pierwszą polską bibliotekę publiczną – Bibliotekę Załuskich. Założono również pierwszy teatr polski – Teatr Publiczny. Powołano do życia Komisję Edukacji Narodowej, która miała opracować system powszechnej edukacji. Pojawił się też odrębny organ do przygotowania książek i podręczników, czyli Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.

Warto przyjrzeć się temu, co dla polskiej sztuki i kultury robił król August Poniatowski. Sprawował on szeroki mecenat nad sztuką. Sprowadził do Polski wielu zagranicznych artystów, opiekował się pisarzami, malarzami i architektami. Znane były jego obiady czwartkowe, na które zapraszał uczonych, artystów i dyplomatów. Na spotkaniach tych bywali między innymi Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki czy Stanisław Trembecki. 

Jednak największym osiągnięciem polskiego oświecenia była Konstytucja Trzeciego Maja. Nie zapobiegła ona wprawdzie rozbiorom Polski, ale do dziś jest symbolem polskiej państwowości.

OŚWIECENIE – literatura w Europie 

Prekursorem oświecenia we Francji był klasycyzm. Wokół niego intensywnie zaczął się rozwijać nurt dworski, co było związane z absolutystycznymi rządami Ludwika czternastego. Artyści, skupieni przede wszystkim wokół jego dworu, nawiązywali do literatury antycznej i renesansowej, pragnąc ją udoskonalić. Sięgano między innymi do Platona, Arystotelesa i Horacego oraz zabiegano o wyszukaną formę wypowiedzi i wykwintność słowa. Szczegółowe zasady pisania literatury sformułował wierszem Nicolas Boileau (czytaj: Nikola Błalo) w traktacie pod tytułem „Sztuka poetycka”. Za najdoskonalszego twórcę uchodził Molier.

Kontynuatorem klasycystycznej estetyki w dramacie był przede wszystkim Pierre Corneille (czytaj: Pier Kornel), którego dramat „Cyd” należy do kanonu europejskiej literatury. Głównym bohaterem utworu jest Roderyk, czyli tytułowy Cyd, dla którego honor jest najwyższą wartością. Cyd w obronie czci rodu staje przed dramatycznym wyborem – honor albo miłość. Aby pomścić własnego ojca, musi zabić ojca ukochanej Chimeny. Zrozpaczony bohater przeżywa trudne chwile, ale wie, że decyzja może być tylko jedna. Zabija ojca ukochanej. Wobec samej Chimeny jest jednak wyjątkowo delikatny. Wie, że zranił jej serce, dlatego swoje życie oddaje w jej ręce. W ten sposób prowokuje ją także do wyznania swoich uczuć. Ostatecznie Chimena, mimo ogromnej miłości, jaką darzy Rodriga, nie jest w stanie zapomnieć, że to on zabił jej ojca. Bohater rusza więc na kolejną wojnę. Czy kochankowie jeszcze kiedyś się spotkają? To pytanie pozostaje otwarte. „Cyd” to doskonała realizacja założeń klasycystycznych. Autor zachował zasadę trzech jedności. Bohaterowie przeżywają głębokie konflikty psychologiczne i moralne. Są postaciami prawdziwie tragicznymi, rozdartymi między obowiązkiem a uczuciem. Swoje zachowania i czyny poddają jednak analizie, dzięki czemu tworzą pewną normę postępowania. Ich działania i spontaniczne odruchy podporządkowane są silnej woli i nadrzędnemu rozumowi. „Cyd” został entuzjastycznie przyjęty przez publiczność. Na scenie pojawili się bohaterowie pełni wielkiej namiętności pozostającej w konflikcie z moralnością.

Bardzo ważnym gatunkiem, który narodził się w okresie oświecenia, była powieść epistolarna, czyli zaprezentowana w formie listów. Najlepszym przykładem może tu być „Julia, czyli Nowa Heloiza” Rousseau. Tytułowa bohaterka zostaje wydana przez rodzinę za mąż, ale dla bliskich liczy się przede wszystkim pochodzenie i stan zamożności przyszłego narzeczonego. Julia kocha jednak Abelarda i ma nadzieję, że czysta i bezinteresowna miłość będzie w stanie pokonać wszelkie przeszkody. Jej rodzina jest jednak innego zdania. Julię i Abelarda zbyt dużo dzieli i nawet ich miłość nie jest w stanie im pomóc. Rousseau, twórca teorii powrotu do źródeł, zwracał uwagę na czułość i dobroć jako pierwotne wartości natury ludzkiej. Dlatego Abelard w listach do ukochanej wiele miejsca poświęca naturze i jej urokom. 

Rousseau przyczyn zła upatrywał w niesprawiedliwym układzie stosunków społecznych, czemu dał wyraz właśnie w tym utworze. Autor uważał, że człowiek to jednostka przeżywająca podwójny konflikt: wewnętrzny między pierwotną naturą a kulturą oraz zewnętrzny – ze społeczeństwem.

OŚWIECENIE – literatura w Polsce

Największym polskim twórcą epoki oświecenia był Ignacy Krasicki, autor bajek, gatunku szczególnie modnego w osiemnastowiecznej Europie. Bajki mogły być wierszowane i żartobliwe. Zawsze jednak musiały zawierać jakiś morał. Jakimi cechami charakteryzuje się jeszcze bajka? Istotna jest jej alegoryczność, czyli ukazanie podwójnego sensu danej sytuacji czy działań bohatera. Oznacza to, że wydarzenie przedstawione w utworze poza sensem dosłownym ma jeszcze znaczenie dodatkowe, ukryte, którego rozpoznanie pozwala w pełni zrozumieć dane dzieło. Bohaterami bajek mogą być ludzie, zwierzęta, przedmioty i zjawiska. Z reguły ilustrują określone typy i cechy charakteru oraz aprobowane lub negowane przez autora poglądy i stanowiska. Bajkę wyróżnia jasność treści, prostota języka, wyrazistość charakteru postaci i opisu sytuacji. Taki utwór może być narracyjny, czyli zbudowany z nieskomplikowanej fabuły lub epigramatyczny, czyli pozbawiony czytelnych elementów epickich.

Przejdźmy teraz do konkretnych przykładów. Najsłynniejszą polską bajką oświecenia jest opowieść pod tytułem „Wilk i owce” Krasickiego. Oto jej przesłanie. Wilk został przez autora przedstawiony jako podstępny, ostrożny, fałszywy i zakłamany, a jego zachowanie wobec owiec cechuje się wyrachowaną manipulacją. Krasicki prezentuje wilka jako świetnego gracza, który jest w stanie zrobić wszystko, aby osiągnąć swój cel. Owce natomiast są łatwowierne, litościwe i pracowite, a przy okazji lekkomyślne i naiwne. Autor krytykuje je za nierozwagę i brak umiejętności oceny sytuacji. Nie można bowiem z góry zakładać, że każdy jest dobry, bo świat nie jest tak skonstruowany, a za okazanie pomocy nie zawsze czeka nagroda. Lekkomyślne zachowanie owiec ma być przestrogą przed konsekwencjami głupoty, bezmyślności i łatwowierności. 

W innej, znanej bajce pod tytułem „Podróżny”, bohaterem jest zwykły człowiek, który po długiej podróży jest głodny i spragniony. Kiedy dostrzega wypełniony czymś worek, ma nadzieję znaleźć tam jedzenie, jednak w środku są diamenty. Dla głodnego podróżnego nie miały one żadnego znaczenia. Morał z bajki jest taki, że nie wszystko jest takie, jakim się wydaje, a pieniądze nie są najważniejszą rzeczą w życiu człowieka. Zdarzają się bowiem sytuacje, w których rzeczy materialne tracą swoje znaczenie.

Ignacy Krasicki to także autor wielu satyr. Ten gatunek literacki ma również wydźwięk moralizatorski, ale bardziej dosadny niż bajka. Ośmiesza się w niej lub piętnuje różne zjawiska, najczęściej wady ludzkich charakterów i grup społecznych, relacje między ludźmi, niezbyt sensowne obyczaje, przekonania, sposoby i modele życia. Satyra pokazuje je w sposób przerysowany i zdeformowany. Najczęściej posługuje się wyolbrzymieniem, czyli hiperbolizacją lub pomniejszeniem, czyli litotą. Choć autor w satyrze wprost wyraża swój krytyczny stosunek do określonych zjawisk, nie daje recepty na walkę z nimi. Jego celem jest skłonienie odbiorcy do samodzielnej refleksji.

Znaną satyrą Krasickiego jest „Żona modna”, w której pojawia się pierwszoosobowy narrator. Jest nim nowożeniec, szlachcic i ziemianin Piotr, który rozmawia ze swoim przyjacielem o blaskach i cieniach małżeństwa. Okazuje się, że młody mąż nie jest do końca szczęśliwy w małżeństwie. Choć jego żona ma całkiem dobry posag, jest dobrze wychowana, inteligentna i ładna, to jednak pochodzi z miasta. To sprawia, że ma zupełnie inne zainteresowania. W intercyzie kazała zapisać, że jeśli zachoruje, będzie mieszkała w mieście pod opieką Francuzki. Poza tym co roku zimą będzie odwiedzać stolicę i musi mieć własny luksusowy powóz. Żona jest niezadowolona z życia na wsi, nie docenia męża, robi wszystko na pokaz. Materialny dostatek jest dla niej najważniejszy. Krasicki nie przywołuje żadnych konkretnych postaci, ale widać wyraźnie, że wyśmiewa pewien określony typ kobiety. Przedstawia również wady Piotra, który zdecydował się na małżeństwo tylko z pobudek finansowych. Krasicki wyolbrzymia zachcianki żony, a do wypowiedzi Piotra sączy ironię, co razem pozwala mu osiągnąć niebywale komiczny efekt.

Bardzo interesującą satyrą Krasickiego jest utwór „Do króla”, w której autor pozornie krytykuje Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zarzuca mu, że pomimo wielu dobrych cech, nie potrafi zbudować sobie grona prawdziwych przyjaciół. Ironicznie opisuje zalety króla, zarzucając mu zbyt młody wiek, zbytnią łagodność w sprawowaniu władzy, zbyt wysokie wykształcenie, przesadną dbałość o sztukę, kulturę i naukę oraz to, że pochodzi ze szlachty i jest królem z elekcji. Te zarzuty są jednak w dużej mierze zaletami. Chodzi o to, aby pod pozornym atakiem na króla, zaatakować zwalczającą go szlachtę, która stworzyła stronnictwo antykrólewskie. Okazuje się bowiem, że Polacy nie chcą młodego, dobrze wykształconego i dbającego o kulturę króla, ponieważ boją się zmian. Wolą po prostu, aby wszystko zostało po staremu.

Krasicki jest także autorem poematu heroikomicznego. To gatunek, który wywodzi się z antyku. W tym wierszowanym utworze epickim dochodzi do parodii eposu bohaterskiego, a zmianie ulega najczęściej temat. Wojnę ludzi zastępuje na przykład wojna myszy, która jest opisywana tak samo patetycznie, jak w „Iliadzie”. Chodzi o wyśmianie patetycznego opisu przełomowych dla społeczeństw wydarzeń. Zasadą organizującą poemat heroikomiczny jest kontrast między błahą treścią a poważnym stylem. Jest to połączenie komizmu, parodii i ironii. Krasicki w taki właśnie sposób napisał swoją „Monachomachię”, czyli historię konfliktu między dominikanami i karmelitami. Ich bezsensowny spór teologiczny jest opisywany bardzo poważnie, ale służy przede wszystkim obnażeniu wad życia zakonnego w osiemnastym wieku. O Ignacym Krasickim warto również pamiętać jako o autorze pierwszej polskiej powieści pod nazwą „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”.

Kolejnym twórcą epoki oświecenia był Franciszek Karpiński, który reprezentował nurt sentymentalny w Polsce. Napisał on sielankę konwencjonalną „Laura i Filon” przedstawiającą idealny obraz życia pasterzy i pasterek, z którego kpić będzie między innymi Juliusz Słowacki w „Balladynie”. Sielanka to rodzajowy obrazek z życia pasterzy, sytuacja osadzona w wyidealizowanej wsi, krainie Arkadii. Arkadię zamieszkują pasterze, myśliwi, rolnicy i rybacy, a więc wszyscy ci, których Rousseau określiłby mianem „dobry dzikusów”, czyli ludzi, których nie zepsuła cywilizacja. Wiodą oni prosty, szlachetny żywot, zgodny z naturą. Nie dochodzi między nimi do wojen i konfliktów.

Bardzo ważną odmianą sielanki jest sielanka czuła, która przybiera formę pieśni miłosnej. Wyróżnia ją między innymi stały zestaw atrybutów takich jak: wieś, las, blask księżyca, kwiaty, koszyk malin i tym podobne. Jest to historia dwójki zakochanych, w której monologi przeplatają się z dialogami. Gatunek ten bliski jest kompozycjom operowym.

Wśród innych ważnych osobistości polskiego oświecenia warto wymienić między innymi:

Adama Naruszewicza, który był jezuitą, biskupem smoleńskim i ważnym członkiem stronnictwa króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Redagował pierwsze polskie czasopismo literacko-dydaktyczne „Zabawy przyjemne i pożyteczne”, pisał również satyry.

Stanisława Trembeckiego, szambelana królewskiego i dworskiego poetę, który napisał między innymi „Sofijówkę”, czyli poemat opisujący ogród Zofii Potockiej znajdujący się niedaleko Tulczyna.

Juliana Ursyna Niemcewicza, który przyczynił się do powstania Konstytucji Trzeciego Maja i napisał słynną komedię polityczną „Powrót posła”.

Stanisława Staszica, autora traktatu publicystycznego „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” ogłoszonego w przededniu Sejmu Wielkiego. Utwór ten stał się inspiracją do dyskusji o zasadzie reformowania państwa. Bardzo ceniony jest również drugi traktat Staszica, czyli „Przestrogi dla Polski”, w których autor krytykuje możnowładztwo i ogólną sytuację w kraju.

Józefa Wybickiego, autora „Pieśni legionów polskich we Włoszech”, które przedstawiają ważne dla wydarzenia historyczne, takie jak utratę niepodległości, plan powrotu Legionów do kraju w celu walki o wolność, potop szwedzki, historię Stefana Czarnieckiego i udział w walce o Polskę Napoleona Bonapartego oraz powstanie kościuszkowskie. Hymn eksponował uczucia zbiorowe i jednostkowe, podkreślał rolę zgody narodowej w walce o niepodległość oraz konieczność wdrożenia nowego sposobu myślenia o państwie i narodzie.

OŚWIECENIE – nawiązania do kolejnych epok

Do oświecenia wprost odwoływali się romantycy, dla których idee osiemnastowieczne stanowiły krytyczny punkt odniesienia. Adam Mickiewicz krytykował bezgraniczną wiarę w rozum w balladzie „Romantyczność” i kpił z sielanek w „Dziadach części trzeciej”.

Do oświecenia bliżej było pozytywistom, szczególnie ze względu na wiarę w rozumny porządek świata. Sięgano na przykład do „Robinsona Crusoe” Daniela Defoe. Ten model postaci wykorzystał Bolesław Prus, opisując w „Lalce” dwa sposoby walki o niepodległość. Skonfrontował praktycznego Robinsona z szalonym Don Kichotem. Do oświecenia nawiązywał również Goethe w dramacie „Faust” czy Tomasz Mann w powieści „Doktor Faustus”.

Nie można również zapominać o dygresjach do tej epoki w liryce. Dobrym przykładem jest wiersz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej „Laura i Filon”, w którym znaleźć można bezpośrednie nawiązania do sielanki Karpińskiego. Z kolei „Wilk i owieczka” Zbigniewa Herberta odnosi się w oczywisty sposób do jednej z bajek Krasickiego.