Iliada – Homer: streszczenie, opracowanie, interpretacja, PODCAST

Spis treści

1. Iliada – Homer: najważniejsze informacje
2. Iliada – Homer: streszczenie fragmentów utworu
3. Iliada – Homer: opracowanie
4. I na koniec kilka ciekawostek

„Iliada” to obok „Odysei” jedno z najsłynniejszych dzieł Homera. Jeśli wierzyć źródłom, utwór powstał w jednym z miast jońskich na przełomie dziewiątego i ósmego wieku przed naszą erą. Fragmenty „Iliady” przekładano wielokrotnie na język polski, co znalazło odzwierciedlenie między innymi w twórczości Jana Kochanowskiego. Historię z eposu przeniesiono również na ekrany, ale o tym opowiemy nieco później. 

Sam Homer był Grekiem, lecz dokładnego miasta jego pochodzenia nie udało się ustalić. Prawdopodobnie urodził się w Smyrnie, ale mimo że spór o tę kwestię toczyło aż siedem miast, nigdy tego nie potwierdzono. Pochodzenie Homera nie jest jego jedyną tajemnicą. Krążą legendy, że był niewidomy, a świadczyć o tym mają niektóre fragmenty jego dzieł. Co więcej, Homer to nie imię, a przydomek. Homerem nazwano go, gdy opublikował swoje pierwsze dzieła, a w tłumaczeniu ze starożytnego greckiego oznaczał on właśnie ślepca. Tak naprawdę Homer nazywał się Melesigenes. Zapamiętaj to imię, jeśli chciałbyś się pochwalić wiedzą przed swoimi nauczycielami.

„Iliada” powstała, gdy Melesigenes był jeszcze młodym człowiekiem. Swoje dzieło oparł na mitach, które były motywem przewodnim wielu pieśni śpiewanych przez aojdów, czyli wędrownych śpiewaków. Głównym tematem dzieła są wydarzenia związane z wojną trojańską, a dokładnie z oblężeniem miasta Ilion w ten sposób nazywano Troję wiele wieków temu. W „Iliadzie” przenikają się dwa światy: ludzki i boski, których obecność jest charakterystyczna dla etosu – gatunku literackiego, który będziemy omawiać później. Dzieło Homera cechuje podniosły styl, a opisywane sceny są bardzo szczegółowe, wręcz drobiazgowe. Cały poemat składa się z dwudziestu czterech pieśni i blisko piętnastu tysięcy wierszy, ale my skupimy się tylko na tych fragmentach, które będą ważne w szkole. Powinieneś jednak wiedzieć, o czym tak naprawdę jest ten etos, dlatego streścimy go dla ciebie w kilkunastu zdaniach.

„Iliada” to jeden z utworów, w którym pełno symboli i motywów literackich, choć akcja skupia się praktycznie tylko na jednym bohaterze. Oczywiście mowa o Achillesie, który swój gniew skierował przeciwko Agamemnonowi – chciwemu i pazernemu wodzowi Greków. Źródłem konfliktu jest zaraza panująca w obozie wodza, której obecność zostaje wyjaśniona w bardzo niecodzienny sposób. Uznano, że jeden z bogów – Apollo, został obrażony przez Agamemnona, ponieważ ten nie zgodził się na zwrócenie córki jednego z boskich kapłanów. Wódz żądał za nią okupu, ale gdy jego plan nie wypalił, postanowił wymienić ją na inną. Przywłaszczył sobie wybrankę Achillesa – Bryzeidę, co bardzo rozzłościło dzielnego wojownika i gdyby nie bogini Atena, byłoby gorąco. Zdenerwowany Achilles chciał odebrać Grekom ich talent wojenny. Jego złości i żądzy zemsty nie złagodziło nawet wstawiennictwo matki, bogini Tetydy u Zeusa, jednego z najważniejszych bogów na Olimpie. Dalszy ciąg „Iliady” to szereg zdarzeń, w których najważniejszym wątkiem jest przebieg wojny trojańskiej, w tym śmierć przyjaciela Achillesa – Patroklosa i zawarty potem rozejm, dzięki któremu ojciec Hektora, czyli jednego z kolejnych wodzów, ma szansę pochować poległego w bitwie syna. W „Iliadzie” można spotkać także Odyseusza – króla Itaki, Diomedesa, jednego z greckich żołnierzy, Parysa i Helenę, która przyczyniła się do ponownego wszczęcia wojny, mimo wcześniejszego zawieszenia broni.

Tych bohaterów powinieneś zapamiętać. Przypomnijmy jeszcze raz niektórych z nich, zanim przejdziemy do niezbędnego minimum:

• • Achilles – syn bogini Tetydy, dzielny wojownik, zły na Agamemnona, ponieważ wódz przywłaszczył sobie jego dziewczynę.
• • Patroklos – przyjaciel Achillesa, który poległ w jego zbroi podczas wojny trojańskiej.
• • Agamemnon – wielki wódz Greków, chciwy na władzę i pazerny na łupy. To on przywłaszczył sobie Bryzeidę, czym mocno zdenerwował   Achillesa. 
• • Hektor – wódz Trojan, który zabił i zbezcześcił ciało Patroklosa, co nie umknęło uwadze Achillesa, który postanowił się zemścić. Zginął z rąk   głównego bohatera, ale żeby go pochować, ojciec musiał poprosić o zgodę samego Achilla.

O bohaterach „Iliady” będziemy jeszcze opowiadać, więc zostań z nami do końca nagrania albo tekstu, ale na razie przenieśmy się w czasy antyczne i skupmy na fragmentach, które powinieneś znać.

Iliada – Homer: najważniejsze informacje

Akcja utworu toczy się w starożytnej Grecji, w miejscu, gdzie ścierają się ze sobą dwa światy: ludzki i boski. To trudne do pojęcia w naszym współczesnym świecie, prawda? Pomyśl sobie, że oglądasz film science-fiction, w którym niemożliwe staje się możliwe. Jeśli chciałbyś zobaczyć, jak ludzie żyli w tamtych czasach, sięgnij po „Troję” z Bradem Pittem w roli głównej. To ekranizacja wzorowana na „Iliadzie” Homera.

Jak już wcześniej wspominaliśmy, „Iliada” składa się z dwudziestu czterech pieśni, ale ty powinieneś skupić się przede wszystkim na trzech: pierwszej, którą rozpoczyna inwokacja, szóstej – opisującej pożegnanie Hektora z żoną oraz dwudziestej drugiej, w której zawarto jego pojedynek z Achillesem. Każda z tych części przedstawia jedno z ważniejszych wydarzeń utworu, dlatego postaraj się zapamiętać te wątki.

W „Iliadzie” główną rolę odgrywają bohaterowie, których Homer nazywa herosami, półbogami lub odważnymi wojownikami. Według poety są oni symbolami męstwa i szlachetności, której nie posiadają zwykli ludzie. Budzą swego rodzaju podziw, ponieważ są nieśmiertelni i niewrażliwi na ból. Dla Greków, żyjących w czasach starożytnych, obecność istot boskich była normalnym zjawiskiem, choć ich wtrącanie się w życie ludzkie powodowało nie lada zamieszanie. Podobnie jest w „Iliadzie”. Obrażenie się Achillesa na Agamemnona wywołuje szereg wydarzeń, które nie zawsze kończą się szczęśliwie, ale w utworze jest też coś z realizmu. Spór o kobietę u wielu wywołuje przecież chęć zemsty, no nie?

Nie zmienia to faktu, że w eposie Homera ten realizm miesza się z idealizmem, czyli światem wykreowanym na cudowny, w którym opisywana rzeczywistość jest trochę wymyślona i niedostępna dla zwykłych śmiertelników. Mimo tego traktuje się ją jako naturalne zjawisko. To, co szczególnie powinno ci zapaść w pamięć, to szczegółowość detali w tym utworze. Homer bardzo dokładnie odwzorowuje kolejne wydarzenia, ale jeszcze bardziej pieczołowicie przykłada się do wyglądu bohaterów i posiadanych przez nich rzeczy. Trzeba przyznać, że jak na ślepca, którym ponoć był, miał niezłą wyobraźnię i niesamowitą pamięć.

Iliada – Homer: streszczenie fragmentów utworu

Pieśń I. Zaraza i gniew. Rozpoczyna się inwokacją, która jest prośbą do muzy o natchnienie. Pierwsze wersy są zapowiedzią fabuły, ponieważ mówią o gniewie, który stał się źródłem konfliktu między Achillesem a Agamemnonem. Przyczyną złości bohatera na wodza jest między innymi kobieta. Wybranka Achillesa – Bryzeida, została uprowadzona przez Agamemnona w zamian za inną, Chryzeidę, córkę jednego z kapłanów boga Apolla. 

Konflikt między wojownikami zaostrza się. Kością niezgody jest zaraza, którą zrzucił na wojsko bóg Apollo. Rozgniewany faktem, że Agamemnon nie chce zwrócić kapłanowi córki, postanowił zdziesiątkować wojska Greków. Zaraza trwa dziewięć dni i bardzo osłabia siły wojaków. 

Dziesiątego dnia żołnierze zebrali się na naradzie, aby postanowić, co robić dalej. Agamemnon kłóci się z Achillesem, ponieważ wódz ani myśli oddawać kapłańskiej córki bez otrzymania okupu, mimo że wojownik bardzo go o to prosi. W końcu godzi się, ale stratę postanawia sobie wynagrodzić. Uprowadza ukochaną Achillesa, co na dobre rozzłościło herosa. Obrażony i upokorzony postanawia wycofać się z wojny, ale wcześniej prosi swoją matkę – boginię Tetydę, o wstawiennictwo w intencji walk u Zeusa, jednego z najważniejszych bogów panujących na Olimpie. Chce, żeby ten odebrał Grekom talent wojenny, by podczas bitwy nauczyli się męstwa. Bóg spełnia prośbę Achillesa, ale jego postanowienie staje się początkiem sporu z innymi bogami. Przeciwna mu Atena chciałaby ratować greckich żołnierzy. Decyzje jej i równie nieprzychylnej do Trojan Hery mają jednak fatalne konsekwencje.

Pieśń VI. Trojańczycy, których wojska osłabły w wyniku działań podjętych przez Atenę, chcieliby odzyskać przychylność bogini. Postanawiają wysłać posłańca do panującej w Troi królowej Hekabe, aby ta wspólnie z innymi kobietami pomodliła się o siłę dla żołnierzy. Rolę posłańca pełni Hektor, mąż i ojciec, który jest bardzo zmartwiony losem nie tylko miasta, ale i przyszłości swojej rodziny. Jego pożegnanie z żoną jest smutne. Kobieta zarzuca mu brak litości nad nią i ich synem. Boi się, że po śmierci męża czeka ją wyłącznie cierpienie, ale mimo bólu i wielu obaw Hektor nie ustępuje. Nie wie, że tak naprawdę jest to jego ostatnie spotkanie z bliskimi. W mieście, oprócz żony i syna, spotyka też Parysa i Helenę. Tę samą, która przyczyniła się do zerwania zawieszenia broni między walczącymi.

Pieśń VIII. Achilles, który użyczył swojej zbroi swojemu przyjacielowi Patroklosowi, dowiaduje się o jego śmierci z rąk Hektora. Rozgniewany chce go pomścić i wziąć udział w wojnie, zapominając o urazach, jakie żywił w stosunku do swojego wodza Agamemnona. Prosi matkę – boginię Tetydę, o wstawiennictwo u Hefajstosa, aby ten wykuł mu kolejną zbroję i tarczę. Kowal zgadza się i rozpoczyna pracę nad wszystkimi niezbędnymi elementami wyposażenia. Składają się na nie: pancerz, chełm ze złotą kitą oraz nagolennice. Najważniejsza jest jednak tarcza, która składa się z pięciu warstw, a każda z nich przedstawia inną scenę z życia Greków. Ponieważ są one w ruchu, tarcza wygląda na magiczną.

Pieśń XXII. Hektor spotyka się z Achillesem, aby stoczyć z nim pojedynek. Zanim do niego dojdzie, bohaterowie trzy razy obiegają Troję. Rozpoczyna się walka. Z początku na włócznie, potem na miecze. Achilles zadaje Hektorowi śmiertelną ranę w szyję, ale mimo nadchodzącej śmierci wojak prosi go, aby nie bezcześcił jego ciała. Heros nie słucha Hektora i pastwi się nad jego zwłokami. Przebija mu stopy, a potem przywiązuje je do kół swojego rydwanu. Następnie objeżdża mury Troi. Rodzice Hektora są zrozpaczeni, widząc, co dzieje się z ciałem ich ukochanego syna.

To już wszystkie fragmenty, które powinieneś znać, ale warto przyjrzeć się jeszcze ostatniej księdze. Opowiada o przybyciu ojca Hektora – Priama, do Achillesa, by ten wydał mu ciało syna. Rozpacz rodzica łamie wojownika i zwłoki zostają wydane. Dzięki temu ojciec może pochować swoje dziecko ze wszystkimi należnymi mu honorami.

Iliada – Homer: opracowanie

Na pewno pamiętasz, że „Iliada” Homera jest eposem, a konkretnie poematem heroicznym, określanym jako jeden z najstarszych gatunków epickich. Jest również mocno rozbudowana, co potwierdza bardzo duża liczba wierszy opisująca losy głównych bohaterów. Utwór Homera wyróżnia obecność dwóch światów: ludzkiego i boskiego. Przenikają się one wzajemnie, ale mimo tego są przedstawione w sposób naturalny. Narrator opisuje wydarzenia obiektywnie i z pewnym dystansem, typowym zresztą dla utworów epickich. Sceny akcji mają charakter epizodyczny i stanowią zlepek niepowiązanych ze sobą wątków.

Bohaterów Homera cechuje odwaga, uroda i zamiłowanie do walki. Są honorowi i starają się być sprawiedliwi. Bogowie z kolei są bardzo uczłowieczeni. Myślą i postępują tak samo, jak ludzie. Podobnie jak oni są zawistni, kłótliwi i podstępni. W „Iliadzie” trudno nie zauważyć zamiłowania autora do szczegółów. Niektóre opisy są bardzo drobiazgowe, zwłaszcza wygląd tarczy Achillesa czy innych przedmiotów z pola walki. Ich rolą było spowolnienie akcji, co miało wzbudzić ciekawość czytelnika. 

Jeśli chcesz się pochwalić przed swoim nauczycielem, powinieneś wiedzieć, że utwór jest napisany heksametrem daktylicznym, którego budowa została oparta na greckim zjawisku iloczasu. Dominowało tam występowanie zarówno krótkich, jak i długich samogłosek. Heksametru używali także inni twórcy, między innymi Adam Mickiewicz w „Konradzie Wallenrodzie”. Jego dzieło zostało napisane heksametrem polskim. Zapamiętaj: heksametr daktyliczny zbudowany jest z wersów opartych na długich i krótkich samogłoskach.

Wróćmy jeszcze raz do głównych bohaterów i postarajmy się określić ich cechy charakterystyczne:

• Achilles – syn boginki Tetydy i Peleusa. Niezwykle silny i odważny, zyskał miano herosa. Nazywano go również półbogiem. Mimo odczuwanego gniewu, stara się być szlachetny. Umie okazać współczucie w stosunku do innego, cierpiącego człowieka. Jest bohaterem tragicznym, bo choć wie od matki, że zginie pod Troją, nie chce się poddać bez walki.
• • Agamemnon – naczelny wódz Greków, pazerny na łupy zdobyte podczas walk. Chwiejny emocjonalnie, co odbija się na jego decyzjach dotyczących walki. Był nieugięty i uparty, ale wprowadzał też niepotrzebne zamieszanie.
• • Hektor – syn króla Troi, Priama. Przeciwieństwo dzielnego i odważnego Achillesa. Mimo własnego strachu i przestróg wróżbitów, staje do pojedynku o swoją ojczyznę. Nie ma w nim chęci zemsty. Chce, aby rodzina otrzymała jego ciało po śmierci i mogła go godnie pochować.
• • Priam – król Trojan, który z rozpaczą patrzy na śmierć swoich synów podczas walki o ojczyznę. Podobnie jak Achilles, jest bohaterem tragicznym, ponieważ poddaje się woli przeznaczenia, choć jest ono dalekie od tego, czego pragnął.
• • Odyseusz – bardzo inteligentny i rozważny król Itaki. Powstrzymał Agamemnona przed poddaniem się, gdy jego wojska były osłabione.
• • Helena – kobieta, która stała się powodem ponownego wszczęcia wojny. Ma dwóch mężów: greckiego i trojańskiego. Pełna smutku, żyje w poczuciu winy i tęsknoty za rodziną. Biernie przygląda się wojennym wydarzeniom.
• • Hefajstos – syn boga Zeusa i bogini Hery. To on wykonał słynną tarczę Achillesa.
• • Patroklos – najbliższy przyjaciel Achillesa. Zginął podczas walki ubrany w zbroję przyjaciela. Jego śmierć sprawia, że Achilles zapomina urazy, jakie żywi do Agamemnona i chce wrócić na pole bitwy.

Dla Homera ważnymi bohaterami są też bogowie: Zeus – władca niebios, Hera – bogini małżeństw, Atena – bogini mądrości i sztuki oraz opiekunka miast i Apollo, który był bogiem życia i śmierci. Wtrącanie się bogów w świat ludzi było w starożytnej Grecji normalnym zjawiskiem. Postrzegano ich jako kłótliwych i pozbawionych zasad moralnych. Ludzi za to wywyższano i uważano za wielkich bohaterów narodowych. 

W „Iliadzie” jest bardzo dużo wątków i motywów literackich. O nich też powinieneś wiedzieć co nieco, dlatego trochę ci je przybliżymy.

Głównym wątkiem jest motyw konfliktu, opiera się na nim niemal cała fabuła utworu. Gniew Achillesa w stosunku do Agamemnona stał się przyczyną wielu tragicznych zdarzeń, które Homer opisuje ze szczególną starannością. Poza tym w utworze przewija się motyw miłości, tęsknoty za rodziną, motyw odwagi, a nawet wątek patriotyczny. Opisano w nim też przedmioty, które mają znaczenie symboliczne, między innymi tarczę Achillesa. Etapy jej powstawania są przedstawione na tyle szczegółowo, że czytający odnosi wrażenie brania udziału w tworzeniu tarczy, a nie tylko w słuchaniu opowieści. Waga stworzonego ekwipunku świadczy o sile herosa, ponieważ nikt inny nie zdołałby unieść tak ciężkiego sprzętu.

I na koniec kilka ciekawostek

Jeśli chcesz poszerzyć swoje horyzonty, obejrzyj kilka filmów inspirowanych dziełami Homera. O jednym z nich już wspominaliśmy. To film „Troja” wyreżyserowany przez Wolfganga Petersena. Rolę Achillesa powierzono Bradowi Pittowi. Gra tam też Orlando Bloom, którego możesz kojarzyć z roli Legolasa w trylogii „Władca Pierścieni”. „Troja” jest co prawda adaptacją „Iliady”, ale porusza też wątki z innego utworu – „Odysei”, którą także będziesz omawiał na lekcjach.

„Troja” nie jest jedyną ekranizacją eposu homeryckiego. Na podstawie „Iliady” nakręcono też „Helenę Trojańską”. Pierwsza wersja filmu powstała w roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym szóstym. Kolejną, w roku dwa tysiące trzecim wyreżyserował John Kent Harrison. Za dwuczęściową adaptację otrzymał nagrodę Emmy.