Epoki literackie po kolei (cz. II) – w Polsce i Europie, ramy czasowe, literatura, założenia, PODCAST

20-lecie międzywojenne

Spis treści

1. 20-lecie międzywojenne
2. Epoki literackie – II wojna światowa
3. Epoki literackie - Współczesność

Listen to "20-lecie międzywojenne - Epoki literackie: cechy, twórcy, najwazniejsze dzieła." on Spreaker.

Epoki literackie po kolei (cz.II) – w Polsce i Europie, ramy czasowe, literatura, założenia. Wybierz się w wyjątkową podróż przez poszczególne planety. Czytając albo słuchając tego opracowania dowiesz się, czym charakteryzują się różne epoki oraz jakie są między nimi różnice i podobieństwa. Zwiedzisz po kolei planety takie jak starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, Młoda Polska, Dwudziestolecie Międzywojenne, okres II Wojny Światowej oraz lat 1945–1989. Zrozumiesz też, w jakim stopniu poszczególne epoki literackie wpłynęły na to, jak wygląda współczesna kultura i świat.

zobacz: Epoki literackie po kolei (część I) – wszystko, co musisz wiedzieć

Epoki literackie - Dwudziestolecie Międzywojenne

Przed nami najkrótsza epoka w historii - Dwudziestolecie Międzywojenne. To planeta niebywałych dokonań literackich, intensywnego rozwoju filozofii i sztuki. Zapraszamy na wyprawę po Międzywojniu.

Dwudziestolecie Międzywojenne to specyficzna epoka dla całej Europy. Początkowo wszyscy wychodzili z szoku po przeżyciach pierwszej wojny światowej. Użycie gazu bojowego, zmiana sposobu prowadzenia działań wojennych, skala ofiar – to wszystko wstrząsnęło mieszkańcami Międzywojnia. Jednocześnie nastąpił zachwyt wolnością. Ustalono nowy porządek Europy. Otworzyło się także miejsce na eksperymenty artystyczne i awangardę, która kiełkowała już przed wojną, ale realizować mogła się dopiero po pierwszej wojnie światowej. Eksplozja radości, zachwyt cywilizacją, miastem i maszyną szybko jednak ustąpiły miejsca nastrojom katastroficznym związanym z odnawianiem się ruchów nacjonalistycznych oraz rodzącymi się faszyzmem i socjalizmem radzieckim. W tych specyficznych warunkach musiała powstać specyficzna literatura.

Przyjrzyjmy się teraz zasadom, jakie obowiązywały na planecie pod nazwą Dwudziestolecie Międzywojenne.

Głównym nurtem był behawioryzm. To filozofia, która koncentruje się na obserwacji człowieka poprzez analizę jego zachowań. Pod tym względem absolutną nowatorką była w Polsce Zofia Nałkowska, autorka Granicy. To pierwsza polska powieść behawioralna. 

Sporą popularność zdobył także freudyzm. Nurt ten wskazywał na nieznaną do tej pory nieświadomość i podświadomość ludzkiej psychiki. Poza tym koncentrował się na biologicznych popędach kierujących ludźmi, których ograniczają normy społeczne. To z kolei wpływało na rodzący się w sztuce surrealizm, którego celem jest wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej. W malarstwie szczególną uwagę zwracają obrazy burzące logiczny porządek rzeczywistości, groteskowe wizje z pogranicza jawy, snu, fantazji i halucynacji, które są bardzo odległe od racjonalizmu. Przypomnijmy sobie choćby słynne Zegary autorstwa Salvadora Dali, który był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu.

W tym okresie ważny był również egzystencjalizmem. To filozofia skupiająca się na życiu człowieka w świecie, życiu przepełnionym strachem, egzystencjalną trwogą, poczuciem zagrożenia własnej jednostkowości i wyjątkowości. 

Rozwijał się również katastrofizm, który wywoływał w człowieku poczucie trwogi. Według tej idei świat staje w obliczu katastrofy, upadku, a co najmniej poważnego zagrożenia dla dalszego istnienia. 

Warto pamiętać, że w latach trzydziestych coraz większą popularność zdobywają nurty faszystowskie i nacjonalistyczne, a na Wschodzie coraz bardziej umacnia się stalinowski totalitaryzm. Te wszystkie okoliczności sprawiają, że nie ma się co dziwić nastrojom mieszkańcom Międzywojnia.

Warto wiedzieć, że Międzywojnie dzieli się na dwa okresy. Każdy z nich obejmuje jedną dekadę. Pierwsze dziesięciolecie określa się mianem jasnego. Podstawowe tematy podejmowane w tym okresie to cywilizacja, zachwyt miastem, maszyną, technologią, wiara w rozwój i budowę nowego świata i nowego człowieka. W Polsce to także czas radości związanej z odzyskaniem niepodległości. Jednak drugie dziesięciolecie nie jest już tak optymistyczne. Świadczy o tym jego potoczne określenie: ciemne dziesięciolecie. Krach gospodarczy, galopująca inflacja, bezrobocie, załamanie się niektórych gałęzi przemysłu, postępująca nacjonalizacja i faszyzacja przyczyniają się do pogłębienia nastrojów katastroficznych, których spełnieniem okaże się druga wojna światowa.

Teraz czas na poznanie najważniejszych mieszkańców planety pod nazwą Dwudziestolecie Międzywojenne. 

Czołowym przedstawicielem awangardy poetyckiej, która rozwinęła się we Francji był Guillaume Apollinaire. Twórcy awangardy głosili swobodny tok rozumowania. Ich zdaniem poezja miała być kreacyjna, czyli powinna powoływać do istnienia nowy świat, który dotąd istniał tylko w wyobraźni poety. Elementy takiej twórczości było widać również w Polsce.

Ważnym środowiskiem literackim i artystycznym, oprócz Francji, była Rosja. To tutaj narodził się futuryzm w swoim najlepszym wydaniu. Hasło futurystów brzmiało: Ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki. Do przedstawicieli futurystów należał Włodzimierz Majakowski. Futuryzm był też widoczny we Włoszech, a jego wybitnym wyznawcą był Filippo Marinetti. Zasadą twórczą było całkowite odcięcie się od przeszłości i skierowanie spojrzenia ku przyszłości. Za temat poezji futuryści obrali sobie cywilizację miast i technikę.

Istotną grupę w tym okresie stanowili również ekspresjoniści – przede wszystkim z Niemiec i dadaiści ze Szwajcarii. To właśnie w Szwajcarii powstało hasło: Włóżcie słowa do kapelusza, wyciągnijcie na chybił trafił, a otrzymacie poemat dada.

Warto podkreślić, że w Międzywojniu wiele działo się także w sztuce. Na tej planecie pojawił się między innymi Pablo Picasso, który naturalne kształty sprowadził do prostych form geometrycznych i ufundował w ten sposób nowy kierunek w sztuce określany mianem kubizmu. Okazało się, że:

• sztuką jest wszystko, co wyraża uczucie lub widzenie świata,
• nie ma jednego kanonu piękna,
• kolaż, montaż i konstrukcja to nowe formy sztuki, które wskazują, że sztuka to rodzaj laboratorium, a nie efekt natchnienia spływającego nie wiadomo skąd.

Trzeba też wiedzieć, że w Międzywojniu pojawił się nowy typ powieści, którego stworzenie zawdzięczamy dwóm autorom:

• Pierwszy z nich to Marcel Proust – autor powieści W poszukiwaniu straconego czasu. To dzieło o nowatorskiej narracji, które nie opisuje konkretnych wydarzeń, ale pokazuje podróż w głąb psychiki człowieka.
• Drugi autor, któremu zawdzięczamy nowy typ powieści, to James Joyce. Jego Ulisses to pierwsza i jedyna tak skrajna w swoich założeniach powieść strumienia świadomości. Główną rolę odgrywa w niej monolog wewnętrzny, który jest wiernym zapisem procesu myślenia bohaterów.

W tym samym czasie pojawiają się jeszcze inni znakomici autorzy. Warto poznać ich nazwiska. Jednym z nich jest Franz Kafka, autor Procesu. To opowieść o świecie, w którym biurokracja, zasady, reguły i schematy wygrywają z człowiekiem i stają się jego koszmarem. Kolejnym ważnym autorem jest Michaił Bułhakow, autor Mistrza i Małgorzaty. Jest to niezwykła powieść w powieści o dwóch historiach: pierwsza rozgrywa się w radzieckiej Rosji lat trzydziestych, a druga w Jerozolimie czasów Jezusa.

Teraz czas poznać największe skarby Dwudziestolecia Międzywojennego. 

Polska poezja z tego okresu pełna jest wielu cennych skarbów literackich. W tym czasie debiutują między innymi Władysław Broniewski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i Czesław Miłosz. Do tej epoki zalicza się również dzieła Bolesława Leśmiana i Leopolda Staffa.

Kluczowym skarbem polskiej sztuki tego okresu są ugrupowania literackie takie jak: Skamander z Tuwimem, Lechoniem i Słonimskim na czele, Awangarda Krakowska, której członkiem był między innymi Peiper, Druga Awangarda z Janem Czechowiczem i Futuryści z Anatolem Sternem, Tytusem Czyżewskim i Aleksandrem Watem.

Wiele ciekawego działo się także w powieści. Stefan Żeromski napisał Przedwiośnie, Maria Dąbrowska Noce i Dnie, a Zofia Nałkowska wspomnianą już Granicę. W tym czasie powstały również słynne Sklepy cynamonowe Brunona Schulza oraz skandalizująca Ferdydurke Witolda Gombrowicza, który wcześniej napisał pierwszy zbiór opowiadań Bakakaj. Wyjątkowym skarbem polskiej literatury z tego okresu są wywołujące do tej pory skrajne emocje teksty Witkacego – Nienasycenie czy Niemyte dusze, a także dramaty, z których najbardziej znani to Szewcy. W całej twórczości Witkacego pożądanie egzystencjalne, szukanie istoty i wyższego porządku przebiegało równocześnie z nienasyceniem seksualnym. Splot tych dwóch aspektów życia człowieka i dziś prowokuje nas do bardzo różnych reakcji.

Epoki literackie – II wojna światowa

Listen to "Młoda Polska - Epoki literackie: cechy, twórcy, najważniejsze dzieła" on Spreaker.

Epoki literackie – II wojna światowa

Znaczna część twórczości artystycznej powstałej w okresie drugiej wojny światowej nie przetrwała do naszych czasów. Wielu autorów wydało swoje utwory dopiero po tym wydarzeniu. Niezależnie jednak od tego, czy są to wiersze, proza czy dramat, noszą miano świadectwa i tak też należy je czytać.

Czas na najważniejsze zasady, jakie obowiązywały w okresie drugiej Wojny Światowej.

Theodor Adorno, jeden z ważniejszych filozofów dwudziestego wieku, w tysiąc dziewięćset czterdziestym czwartym roku powiedział, że pisanie wierszy po Auschwitz jest barbarzyństwem. Wiele osób zastanawiało się, czy po tak ogromnej tragedii w dziejach ludzkości, jaką była druga Wojna Światowa, możliwe jest nie tylko tworzenie poezji, ale w ogóle jakiejkolwiek formy sztuki. Na szczęście twórczości nie zaprzestano. Artyści szukali innej formy wypowiedzi, innego języka, innego sposobu opowiadania. Co ciekawe, tego języka poszukiwano już podczas wojny. Robili to nie tylko więźniowie obozu Auschwitz-Birkenau i innych obozów zagłady, walczący polscy partyzanci czy ukrywający Żydów cywile, ale również osoby, które trafiły do łagrów.

W okresie drugiej Wojny Światowej tysiące artystów, pisarzy i filozofów próbowało zmierzyć się z grozą wojny, obozów śmierci i zagłady. Literatura powstawała zarówno w okresie działań wojennych, jak i bezpośrednio po ich zakończeniu. Wiele dzieł wydanych w latach tysiąc dziewięćset czterdzieści pięć – czterdzieści osiem to utwory-świadectwa. Trzeba o tym pamiętać. Co ważne, z tematem wojny starały się oswajać również kolejne pokolenia, szczególnie dzieci, czyli dziś już wnuki, które ocalały z obozów koncentracyjnych i obozów pracy. Dzisiaj literatura drugiej wojny światowej to literatura drugiego i trzeciego pokolenia. W Polsce jej bardzo ważnym reprezentantem jest między innymi Mikołaj Grynberg.

Sztuka i myśl ludzka cały czas próbują oswoić traumę, jakiej dotąd ludzkość nie zaznała. Proces ten jest ciągle ponawiany mimo, że wszyscy wiedzą, że tej traumy oswoić się nie da. W tym przypadku nie ma zasad czy reguł obrazowania, nie ma wyznaczników tego, czym ma się wyróżniać dobra sztuka. Obecne są przede wszystkim świadectwa - zajmujące i przejmujące, napawające grozą i nadal raniące serce.

Poznajmy szczególnych mieszkańców odwiedzanej planety. 

Literatura w latach tysiąc dziewięćset trzydzieści dziewięć – czterdzieści pięć podzieliła się na literaturę wojny i okupacji, czyli literaturę Polski podziemnej i literaturę na uchodźstwie, czyli Polski walczącej. Reprezentantem pierwszej grupy jest Jarosław Iwaszkiewicz i Pokolenie Kolumbów na czele z Kamilem Krzysztofem Baczyńskim, który zginął podczas Powstania Warszawskiego. Z kolei literaturę na uchodźstwie reprezentują przede wszystkim Skamandryci, czyli Tuwim, Słonimski, Wierzyński i Lechoń, którzy wyemigrowali na Zachód, a także Aleksander Wat, który osiadł w Związku Radzieckim.

Najsłynniejszą grupę poetów i pisarzy drugiej wojny światowej stanowi pokolenie ludzi urodzonych około roku tysiąc dziewięćset dwudziestego. To wspomniane już pokolenie Kolumbów, które swoją nazwę wzięło z powieści Romana Bratnego Kolumbowie rocznik dwudziesty. Do pokolenia Kolumbów zalicza się:

• Krzysztofa Kamila Baczyńskiego,
• Tadeusza Gajcego,
• Tadeusza Borowskiego,
• Mirona Białoszewskiego
• Gustawa Herlinga-Grudzińskiego,
• Romana Bratnego,
• Zbigniewa Herberta i
• Tadeusza Różewicza.

Teraz czas na przedstawienie najważniejszych skarbów okresu drugiej Wojny Światowej. 

Niemal wszyscy autorzy z tego okresu na swój sposób próbowali poradzić sobie z dramatem wojny i zagłady. Poezja okresu drugiej wojny światowej jest katastroficzna. Utwory Krzysztofa Kamila Baczyńskiego to przykład szczególnego rodzaju połączenia motywów romantycznych i katastrofy spełnionej. Z kolei Kazimierz Wierzyński pisał utwory o bardzo podniosłej tonacji, z zachowaniem tradycji retorycznej. Natomiast Władysław Broniewski w swoich Balladach i romansach z tysiąc dziewięćset czterdziestego piątego roku sięgnął po wiersz toniczny.

Najważniejszymi utworami polskiej literatury tego okresu były między innymi: 

tom opowiadań Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego, w którym opisał on w bardzo szczególny sposób swoje losy w Auschwitz,Medaliony Zofii Nałkowskiej będące świadectwami osób ocalałych z zagłady,zbiory opowiadań Kornela Filipowicza, który przeżył obozy koncentracyjne Groß-Rosen i Sachsenhausen, a po wojnie zamieszkał w Krakowie.Szczególnego rodzaju świadectwem jest Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego, a także Dziennik Zofii Nałkowskiej. Z kolei życie w łagrze, czyli obozie pracy na terenie Rosji, opisał Gustaw Herling-Grudziński w dziele Inny świat. Po wojnie powstał także wywiad rzeka Hanny Krall pod tytułem Zdążyć przed Panem Bogiem, który jest zapisem rozmowy z Markiem Edelmanem, jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim. O polskim podziemiu i walce z okupantem młodych ludzi opowiadają Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego.

Epoki literackie - Współczesność

Listen to "Współczesność - Epoki literackie: cechy, twórcy, najważniejsze dzieła." on Spreaker.

Epoki literackie - Współczesność

Wróciliśmy. Po długiej podróży w końcu jesteśmy u siebie. Ale czy na pewno? Problem polega na tym, że literatura współczesna podobno zaczęła się po wojnie, czyli w tysiąc dziewięćset czterdziestym piątym roku. Tyle tylko, że od tamtego czasu minęło ponad siedemdziesiąt lat i wiele się zmieniło, również w literaturze. Co ciekawe, w Polsce literatura po roku tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym dziewiątym wygląda zupełnie inaczej niż proza z czasów PRL. Warto wiedzieć, że planeta literatury współczesnej jest bardzo zróżnicowana. Spróbujmy podsumować najważniejsze tendencje ostatnich dziesięcioleci.

Czas na przedstawienie najważniejszych zasad współczesnej epoki. 

W tysiąc dziewięćset czterdziestym piątym roku świat zaczął podnosić się z ruin. Po niedowierzaniu wobec ogromu tragedii wojennych przyszła refleksja nad istotą człowieczeństwa. Okazało się bowiem, że druga Wojna Światowa obnażyła okrutną prawdę o człowieku, o tym, jak bardzo jest słaby, egoistyczny, jak wielką krzywdę potrafi wyrządzić drugiemu człowiekowi, jak niewiele potrzeba, aby go złamać. Nic więc dziwnego, że wyraźnym znakiem pierwszych lat po wojnie był kryzys humanizmu. W literaturze tematyka wojenna zajmowała pierwsze miejsce – autorzy opisywali straszne zbrodnie, oddawali hołd bohaterom, wspominali ofiary, obrońców, a także katów. Proces norymberski, podczas którego sądzono zbrodniarzy wojennych, ujawnił brutalną prawdę o banalności zła. Hannah Arendt, która zwróciła uwagę na ten aspekt, uruchomiła ogólnoświatową dyskusję na temat kondycji ludzkiej, moralności i złożonej natury, która sprawia, że człowiek jest zdolny zarówno do heroizmu, jak i okrutnej zbrodni. W ten sposób człowiek stał się jednym z ważniejszych tematów literatury współczesnej. Czarnym charakterem jest w tym wypadku totalitaryzm, który jest opisywany w literaturze jako zjawisko historyczne. Nie brakuje też tekstów, w których poruszany jest wątek etyczny i społeczny kwestii totalitarnych. Wiek dwudziesty to stulecie totalitaryzmu, czyli władzy, która kontroluje każdy przejaw aktywności człowieka. W takim państwie jednostka jest uprzedmiotowiona i bezsilna wobec wszechmocy systemu. Wśród najważniejszych przywódców państw totalitarnych należy wymienić Józefa Stalina w Związku Radzieckim, Kim Ir Sena w Korei Północnej, Mao Zedonga w Chinach i Fidela Castro na Kubie.

Bardzo ważnym tematem jest również etyka. Stanowi ona postulat odbudowy hierarchii wartości. Nie brakuje też tekstów poświęconych miejscu człowieka w historii i związanym z tym poczuciu absurdu istnienia.

Literatura współczesna wyróżnia się między innymi:

• zwiększonym zainteresowaniem utworami dokumentalnymi i autobiograficznymi,
• rozwojem gatunków awangardowych: warto zwrócić uwagę na antyteatr czy eksploatację groteski i absurdu.
• przenikaniem się różnych form literackich,

Najważniejsze nurty w literaturze współczesnej to na przykład:

Egzystencjalizm, według którego pewne jest tylko to, że życie ludzkie jest absurdem. Nie wiemy, skąd to życie się bierze i jak się kończy. Człowiek nie jest sam w kosmosie, ale może czuć się samotny, porzucony przez Boga lub los w świecie pełnym chaosu.Behawioryzm, który był rozwijany od czasów dwudziestolecia międzywojennego. To nurt, którego podstawowymi założeniami są doświadczenie i obserwacja. Zakłada on, że pewnym można być tylko tego, co można zaobserwować. To jest jedyna dostępna prawda o człowieku;Kreacjonizm, czyli bardzo silny w literaturze dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku nurt, który eksponuje kreacyjne możliwości literatury. Wykorzystuje groteskę i absurd, za którymi ukryte są poważne dylematy dotyczące ludzkiego życia.Postmodernizm, który jest kontynuacją modernizmu z przełomu dziewiętnastego i dwudziestego wieku. Główne założenie to stwierdzenie, że wszystko już było, nie można więc stworzyć nic nowatorskiego. Dlatego cała sztuka, a więc i literatura, skazane są na ciągłe powtarzanie.Wiek dwudziesty w literaturze jest nazywany często wiekiem dokumentu. Dlaczego? Popularność zdobywa wtedy termin literatura faktu, czyli utwory-relacje z rzeczywistych wydarzeń, które mają charakter dokumentalny. Triumfuje również groteska, która jest interpretowana jako próba oddania poczucia zagubienia współczesnego człowieka, pozbawionego autorytetów, systemu wartości, pełnego lęków i niepewności. Sztandarowym przykładem może być tu dramat Czekając na Godota Samuela Becketta. Groteska pokazuje świat w krzywym zwierciadle. Jest on sparodiowany, pełen absurdów, ale złożony, a głównymi składnikami są śmieszność i tragizm.

Teraz poznajmy szczególnych mieszkańców współczesności. 

Trudno jest wskazać najważniejszych autorów dwudziestego wieku. Jednak co najmniej kilka postaci można określić jako ikony literatury współczesnej. Jedną z nich jest Albert Camus i jego dzieło pod tytułem Dżuma. Następna ważna postać to Jerome David Salinger i jego słynna powieść Buszujący w zbożu, która okazała się literacką rewolucją lat pięćdziesiątych. W tym samym czasie swoje triumfy zaczyna święcić Samuel Beckett, którego wspomniany już dramat Czekając na Godota, staje się symbolem teatru absurdu. Ważnym światowym dramatopisarzem był również Friedrich Dürrenmmatt, autor Wizyty starszej pani. W tysiąc dziewięćset sześćdziesiątym drugim roku Joseph Heller napisał kultowy Paragraf dwudziesty drugi, a rok później Julio Cortazar wydał Grę w klasy, uznawaną za pierwszą powieść hipertekstową. W końcu pod koniec lat sześćdziesiątych Gabriel Garcia Marquez napisał słynne Sto lat samotności, a w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym roku Umberto Eco wydał Imię róży.

Na koniec przyjrzyjmy się najważniejszym skarbom ostatniej planety. 

W Polsce najważniejszymi poetami dwudziestego wieku byli noblistka Wisława Szymborska oraz Czesław Miłosz. Ich tomiki poetyckie do tej pory stanowią ciekawe pole do dyskusji nad kondycją poezji i świata. W przypadku Miłosza koniecznie należy wspomnieć również o jego eseistyce, w tym o słynnym tomie W dolinie Issy. Spośród polskich poetów wyróżniają się także: 

• Zbigniew Herbert ze swoim cyklem o panu Cogito
• Tadeusz Różewicz, który pisał też dramaty,
• Jan Twardowski,
• Stanisław Barańczak,
• Tadeusz Nowak,
• Edward Stachura,
• Stanisław Grochowiak.

Do klasyki polskiego dramatu zaliczają się między innymi:

• Tango, Indyk i Śmierć porucznika Sławomira Mrożka,
• Kartoteka, „Grupa Laokoona i Śmieszny staruszek Tadeusza Różewicza oraz
• Niemcy Leona Kruczkowskiego.

Dzieła z zakresu polskiej prozy to przede wszystkim:

• eseje Gustawa Herlinga-Grudzińskiego,
• opowiadania Sławomira Mrożka, między innymi Wesele w Atomicach,
• Kalendarz i klepsydra oraz Sennik współczesny Tadeusza Konwickiego, a także
• Solaris Stanisława Lema.

Z kolei do klasyki światowego reportażu zaliczyć można dzieła Ryszarda Kapuścińskiego.

W tym miejscu kończy się nasza podróż przez epoki literackie. Te pozornie kompletnie inne planety są sobie bliższe niż mogłoby się wydawać. Każda jest inna, ale wszystkie łączą się ze sobą i razem tworzą ogromny wszechświat, w którym zakorzeniona jest nasza współczesna tradycja i kultura.