Spis treści
- Biblia - Księga Psalmów: najważniejsze informacje
- Biblia - Księga Psalmów: streszczenie
- Biblia - Księga Psalmów: dla ambitnych
Biblia to dla chrześcijan najważniejsza księga. Jednak musisz wiedzieć, że nie tylko o prawdy wiary tutaj chodzi. Biblia ma znaczenie także jako źródło kultury. Wiesz już pewnie, że wiele filmów science fiction ma swoje źródło w Apokalipsie według świętego Jana, a wzorca kobiety upadłej trzeba szukać w postaci Marii z Magdali. Biblia to także źródło określonych gatunków literackich. W tym kontekście musisz pamiętać o Księdze Psalmów, która jest pod tym względem najsłynniejsza.
Przeczytaj albo wysłuchaj naszego nagrania do końca, a na pewno nie umkną ci żadne szczegóły, a zdobyte informacje będziesz mógł wykorzystać w interpretowaniu innych lektur.
Biblia - Księga Psalmów: najważniejsze informacje
Pamiętaj, że Księga Psalmów:
- Składa się ze stu pięćdziesięciu psalmów podzielonych na pięć części (Psalmy czterdzieści jeden, siedemdziesiąt dwa, osiemdziesiąt dziewięć i sto sześć kończą poszczególne części i zawsze zamykane są pochwałą).
- Wyróżnia się szczególnym artyzmem. Uznaje się ją za jedną z ksiąg, w której odnaleźć można pierwowzory wielu gatunków lirycznych (czyli różnego typu wierszy, mówiąc prościej).
- Nazywa się ją często „Psałterzem Dawidowym”, ponieważ autorstwo większości psalmów przypisuje się właśnie Dawidowi (tak, temu, który walczył z Goliatem).
- Jednak Dawid stworzył tylko siedemdziesiąt trzy psalmy ze stu pięćdziesięciu; pozostałe przypisuje się między innymi Mojżeszowi i Salomonowi.
- Psalmy składające się na Księgę Psalmów powstawały przez bardzo długi czas. Najstarsze pochodzą z jedenastego wieku przed naszą erą, ostatnie powstały około drugiego wieku.
- Psalmy są bardzo różnorodne pod względem gatunkowym (o tym opowiemy ci w podsumowaniu), a sama nazwa „psalm” wywodzi się z greckich słów psalmos i psalterion. Pierwsze oznaczało śpiew, drugie instrument, na którym grano podczas tego śpiewu. Przy okazji Księgi Psalmów często pojawia się określenie meliczny, a to oznacza, że utwór zawsze wykonywany był w towarzystwie muzyki. Psalmy się śpiewa, a nie recytuje.
Tyle na początek. Czas na konkrety.
Księga Psalmów składa się z uniwersalnych utworów. Mają charakter ponadczasowy. Większość z nich to psalmy dziękczynne, pochwalne. Część z nich ma również charakter mądrościowy. Musisz pamiętać, że ich treść jest w pewien sposób zakorzeniona w historii narodu wybranego, a przede wszystkim w historii związanej z postacią króla Dawida. Psalmy odwołują się także do niewoli babilońskiej. W dużej mierze to wołanie narodu wybranego o pomoc Jahwe (pamiętaj, że tutaj imię Boga oznacza „Ten, który jest”).
Jak to w przypadku Biblii bywa, bohaterem tekstu jest cała ludzkość, ale głównie naród wybrany i jego przeciwnicy. Centrum wszystkich psalmów jest Bóg i relacja, w jaką wchodzi On z człowiekiem. Pamiętaj, że mimo uniwersalnego charakteru psalmów, odnoszą się one bardzo mocno do starotestamentowego myślenia o Bogu, świecie i człowieku. Bóg tutaj to Bóg-Ojciec. Pamiętaj, że Chrystusa jeszcze nie było.
Biblia - Księga Psalmów: streszczenie
Nie będziemy ci oczywiście streszczać wszystkich stu pięćdziesięciu psalmów. Nikt od ciebie nie będzie tego wymagał. Masz znać ogólne wiadomości na temat Księgi Psalmów. Dobrze także, abyś umiał opowiedzieć o którymś z nich, dlatego prezentujemy ci skrótowy przegląd kilku najsłynniejszych, którymi możesz się posiłkować przy omawianiu relacji człowieka z Bogiem w różnych epokach.
PSALM 2: „Mesjasz Królem”
To jeden z tak zwanych psalmów królewskich, mesjańskich, zapowiadających nadejście Chrystusa. Podmiot liryczny podkreśla ogólnie kiepską sytuację, w jakiej znajduje się ludzkość. Z własnej winy oczywiście. Tutaj każdy chce mieć władzę, każdy chce być równy Bogu, każdy chce rządzić. Natomiast Bóg zachowuje spokój, ale jednocześnie śmieje się z ludzi i z ich nierealnych marzeń.
To Bóg zastanawia się, skąd wzięło się zło. Wychodzi mu na to, że pojawiło się wraz z ludźmi, ale przecież są oni Jego tworem. Nic się nie zgadza. Bóg nie jest w stanie zrozumieć, dlaczego ludzie czynią zło.
Jahwe chce naprawić sytuację. Decyduje się więc na stworzenie Pomazańca Bożego. Jest to dość oryginalna wizja Mesjasza. Ma On rządzić ludźmi, powstrzymać ich od złego, nakłonić do pokory i skruchy. Tutaj nie ma mowy o miłosierdziu, poświęcaniu się za ludzi, śmierci na Krzyżu. Pamiętaj o tym, że w Starym Testamencie wizja Mesjasza jest zupełnie inna. To po trosze tłumaczy, dlaczego część Żydów miała problem z uznaniem Chrystusa za Mesjasza. On im po prostu nie pasował do tego obrazka.
Wracając do psalmu, w ostatniej zwrotce podmiot zwraca się do odmienionych ludzi – pełnych obaw i pokory, oddających cześć Bogu. Już nie myślą o tym, żeby zająć Jego miejsce. Dostali drugą szansę i nie chcą jej zmarnować. Mają świadomość, że Bóg ich obserwuje i nie mogą po raz kolejny się zbuntować.
PSALM 23: „Pan jest moim pasterzem”
To niewątpliwie najsłynniejszy psalm z całej księgi, również jeden z najbardziej optymistycznych, aczkolwiek jednoznacznie definiujących relację łączącą człowieka z Bogiem. Pojawia się słynny motyw Boga pasterza i jego owczarni. Ma on charakter pochwalny, stanowi wyraz zaufania, jakim człowiek obdarza swojego Pana. Podmiot liryczny jest przekonany o miłości i dobroci Boga. Wymienia kolejne łaski, jakich zaznaje dzięki dobroci Pana, daje się prowadzić (pojawia się motyw owcy pokornie idącej za swoim pasterzem). Bóg obdarza człowieka wszystkim, co potrzebne – podmiot wprost mówi, że „niczego mu nie brakuje”. Pojawiają się zielone pastwiska, jasno wytyczona droga, pewność obrony przed niebezpieczeństwem. W ten sposób widać, że Bóg dba o człowieka zarówno od strony materialnej, jak i duchowej.
W końcu pojawia się informacja o wywyższeniu spośród innych. Pan wywyższa swoich wyznawców. To na nich czeka uczta, pełen kielich, to im Bóg namaszcza głowy olejkiem. Na końcu pojawia się wizja zamieszkania w domu Pana.
Psalm dwudziesty trzeci jest psalmem pochwalnym, dziękczynnym, który uruchamia motyw Boga jako dobrego Pasterza. Warto pamiętać, że motyw ten będzie kontynuowany w Nowym Testamencie, między innymi w przypowieści Jezusa o zagubionej owcy.
PSALM 51: „Zmiłuj się nade mną, Boże, w swojej łaskawości...”
To przykład psalmu odwołującego się do konkretnej historii z życia jego autora, czyli Dawida. Król zapragnął posiąść Batszebę, żonę swojego żołnierza – Uriasza. Jak się domyślasz, Dawid bez problemu ją uwiódł. A jaki los mógł czekać Uriasza? Tylko śmierć – żołnierz wylądował w pierwszym szeregu podczas najbliższej bitwy. Jednak Dawid nie do końca dobrze czuje się ze swoim postępkiem, tym bardziej, że prorok Samuel łaja go za to postępowanie. Dawid więc żałuje, błaga Boga o litość i odpuszczenie grzechów. Psalm pięćdziesiąty pierwszy jest wyrazem żalu za grzechy. Nie ma w nim bezpośredniego nawiązania do historii uwiedzenia Batszeby i zdrady przyjaciela, ale warto, abyś o niej pamiętał.
Pierwszy wers to zwrot bezpośredni do Boga. Podmiot liryczny błaga o oczyszczenie z grzechów, win i nieprawości. Oczywiście, żeby błagania były skuteczniejsze, podkreśla wielkość Boga, przypomina o Jego łaskawości i miłosierdziu. Nie mówi o konkretnych grzechach (w końcu nikt nie lubi przyznawać się do własnych przewin), ale podkreśla swoją niedoskonałość. Mówi o grzechu pierworodnym, czyli piętnie, jakie człowiek zabrał z raju. Grzech zawsze „wyprzedza” człowieka, nie sposób od niego uciec. Jednak podmiot liryczny wie, że Bóg może mu pomóc. Dlatego prosi o podniesienie na duchu. Liczy na oczyszczenie – tutaj pojawia się motyw trędowatego, który czeka na uzdrowienie. Podmiot podkreśla, że pragnie obecności Boga, kontaktu z nim, chce głosić Słowo Boże. To utwór o miłości i przebaczeniu, nie tylko indywidualnym i o tym warto pamiętać.
Ostatnia zwrotka to moment, w którym podmiot prosi nie tylko o oczyszczenie siebie, ale i całego Syjonu. Psalm staje się błaganiem o łaskę dla narodu wybranego. Jeśli przypomnieć sobie, że autorem psalmu miał być Dawid, to prośba taka jest całkowicie uzasadniona. W końcu kto ma prosić o łaskę dla narodu jak nie król?
Biblia - Księga Psalmów: opracowanie
Księga Psalmów składa się ze stu pięćdziesięciu utworów. Wszystkie można określić jako psalmy, ale bardziej precyzyjne określenia pozwalają wyodrębnić kilka innych gatunków literackich. Są to między innymi:
- hymny,
- lamentacje (indywidualne i zbiorowe),
- pieśni dziękczynne,
- pieśni pochwalne,
- psalmy królewskie,
- psalmy mądrościowe,
- psalmy pokutne.
Musisz wiedzieć, że mają one charakter zarówno indywidualny, jak i zbiorowy. Co to oznacza? W dużej mierze psalmy opowiadają o relacji konkretnej jednostki z Bogiem, natomiast typy relacji, o jakich mowa w Księdze Psalmów, dotyczą całej zbiorowości narodu wybranego. Tak więc przez konkretną, indywidualną historię opowiada się o losie całego narodu.
Druga sprawa: jak pewnie zauważyłeś po samych typach psalmów, mają one ogromną rozpiętość emocjonalną. W Księdze Psalmów znajdują się i te pochwalne, radosne, pełne wiary i nadziei, ale również te, które pełne są cierpienia, strachu i poczucia winy. To nie kwestia jakiegoś szczególnego założenia, że ma być tak różnorodnie, tylko efekt przekonania, że po przymierzu, jakie Bóg zawarł z człowiekiem, (pamiętasz? Mojżesz, tablice, dziesięć przykazań?) karze go za grzechy albo nagradza za dobre uczynki.
Ważna rzecz – gatunek psalmu. O tym musisz pamiętać, bo psalmy będę pojawiać się w literaturze polskiej dość często, między innymi u Kochanowskiego, w baroku, czy też u Słowackiego. Tak więc kiedy mówimy o psalmie, mamy na myśli gatunek literacki o charakterze modlitwy lub hymnu. Jest on zbudowany na zasadzie podobieństwa, paralelne wobec siebie części korespondują ze sobą, czyli są podobne pod względem stylistyki, rytmiki, a także warstwy tematycznej. Psalmy są zrytmizowane, dużo w nich środków instrumentacyjnych. W podstawowym znaczeniu temat psalmów dotyka refleksji nad spotkaniem z Bogiem, z czasem będzie to spotkanie z Historią, Absolutem. Psalm jest wyrazem wiary, niezależnie od tego, czy jest dziękczynny, czy pokutny. Podkreśla obecność Boga w każdej dziedzinie ludzkiego życia. Nie pomija się także problemu zła, od którego wybawieniem zawsze jest Bóg.
Najważniejsze motywy pojawiające się w Księdze Psalmów:
- motyw Boga-Ojca,
- motyw Boga-Wybawiciela,
- motyw Boga pasterza,
- motyw ludzkości jako boskiej owczarni,
- motyw grzechu,
- motyw kary,
- motyw śmierci,
- motyw narodu wybranego,
- motyw niewoli babilońskiej,
- motyw namaszczenia olejkiem – sygnał nadania roli wybrańca Bożego,
- laska i kij – symbole władzy (przypomnij sobie, co przy najważniejszych okolicznościach trzyma w ręce papież).
Obraz Boga w Księdze Psalmów może być bardzo różny, ale najczęstsze epitety, jakimi posługują się autorzy psalmów, to:
- Potężny,
- Surowy,
- Budzący lęk,
- Sprawiedliwy,
- Łaskawy dla wyznawców,
- Każący wrogów, Bezlitosny,
- Gniewny,
- Miłosierny.
Człowiek w tej relacji najczęściej jest opisywany jako:
- słaby,
- grzeszny,
- śmiertelny,
- bezsilny,
- ufny,
- skazany na porażkę, jeśli w jego życiu nie ma Boga,
- szczęśliwy, mądry i silny, jeśli po jego stronie stoi Bóg.
Pamiętaj, w Księdze Psalmów relacja Bóg-człowiek zawsze jest hierarchiczna. Człowiek zawsze stoi niżej, jest uzależniony od decyzji Boga, jednak podporządkowanie się wyrokom boskim daje mu szansę na szczęście. Tutaj nikt się nie wychyla, ludzie znają swoje miejsce w świecie. U Kochanowskiego, który tłumaczył psalmy, jest podobnie – niezależnie, czy pisze on psalmy, pieśni czy treny (tam wprawdzie było chwilowe załamanie wiary, ale i tak ze świadomością swojej małości). Sytuacja zmieni się dopiero w romantyzmie. Jak przypomnisz sobie Konrada z trzeciej części „Dziadów” i jego „Wielką Improwizację”, to tam relacja, o której mowa, została odwrócona.
Biblia - Księga Psalmów: dla ambitnych
Księga Psalmów inspirowała wielu artystów. Wyjątkowo doniosłym zadaniem była próba tłumaczenia psalmów na język ojczysty. Na szczególną uwagę zasługuje tłumaczenie Jana Kochanowskiego, choć nie tłumaczył on z hebrajskiego, a z łaciny. Jego „Psałterz Dawidów” wyróżnia się pięknem języka, doniosłością, rytmizacją i spójnością całej księgi. Tutaj uwaga: tłumaczenie psalmów biblijnych w Polsce określa się mianem psałterza, stąd tytuł dzieła Kochanowskiego. Psalmy tłumaczyli także Franciszek Karpiński, Leopold Staff i Czesław Miłosz. Ten ostatni podjął się przekładu z języka hebrajskiego.
Warto pamiętać, że psalmy w późniejszej tradycji nie zawsze muszą dotyczyć tylko relacji z Bogiem. Pamiętasz Zygmunta Krasińskiego? Fragmenty jego „Nie-Boskiej komedii” czyta się w drugiej klasie. Ten romantyk napisał też tak zwane „Psalmy przyszłości”, w których pisał głównie o historii i roli, jaką w niej odgrywa poeta. Z religią, jak się domyślasz, miało to niewiele wspólnego. Jak już jesteśmy przy tym utworze, to warto wiedzieć, że na te psalmy odpowiedział mu Juliusz Słowacki. Ta dyskusja jest jedną z ciekawszych polemik o historii wśród polskich romantyków.
