ANTYK – ramy czasowe, literatura, teatr, nazwa epoki i założenia w starożytności, PODCAST

Listen to "Antyk - Epoki literackie: cechy, twórcy, najważniejsze dzieła" on Spreaker.

Spis treści

1. ANTYK – ramy czasowe i nazwa epoki
2. ANTYK - stoicyzm, epikureizm, hedonizm
3. ANTYK – teatr grecki
4. ANTYK – założenia filozoficzne
5. ANTYK - mity
6. ANTYK – największe dzieła literatury
7. ANTYK - Antygona
8. ANTYK - budowa dramatu i tragedii antycznej 
9. ANTYK – wpływ na kolejne epoki

W antyku powstały koncepcje filozoficzne, do których przez wieki nawiązywali inni twórcy i którymi posługuje się nawet dzisiejsza popkultura. Starożytność nie jest więc tak bardzo oderwana od rzeczywistości, jak może się nam wydawać. Wydaje Ci się to niewiarygodne? Przeczytaj albo posłuchaj tego opracowania, a dowiesz się, czym charakteryzował się epos homerycki, co teatr ma wspólnego ze świętem ku czci Dionizosa i co robił Sokrates na greckim rynku. 

ANTYK – ramy czasowe i nazwa epoki

Starożytność to inaczej antyk. W świecie naukowym spotkamy raczej tę drugą nazwę, choć obydwie oznaczają właściwie to samo. Antiquus to po łacinie dawny. Oczywiście sami starożytni tak siebie nie określali. Nazwa epoki pojawiła się dużo później właśnie po to, aby podkreślić odległość starożytnych cywilizacji od tego, co działo się w kolejnych epokach. Dzisiaj określenia antyk czy starożytność używamy przede wszystkim w odniesieniu do kultury grecko-rzymskiej. 

Warto pamiętać, że w tamtym okresie równie ważne były dokonania Egiptu, Babilonu czy Persji. Ich bezpośrednie znaczenie dla kultury europejskiej było jednak nieco mniejsze, przede wszystkim ze względu na ograniczony zasięg oddziaływania. Komunikacja między różnymi obszarami geograficznymi nie była wtedy taka prosta jak dziś. 

W tym opracowaniu skupiamy się głównie na Grecji i Cesarstwie Rzymskim. Umownie przyjmuje się, że starożytność obejmuje wszystkie zapisy powstałe do czterysta siedemdziesiątego szóstego roku naszej ery, czyli upadku imperium Rzymskiego. 

Jest jednak pewien problem z określeniem początku epoki. Część badaczy przyjmuje, że starożytność rozpoczęła się około trzynastego wieku przed naszą erą. Z tego okresu pochodzą bowiem pierwsze zabytki piśmiennictwa. Z kolei w chronologii epok literackich można znaleźć informację, że antyk miał początki w ósmym wieku przed naszą erą. To z tego okresu pochodzi bowiem epos homerycki, czyli pierwsze ważne dzieło literatury grecko-rzymskiej.

ANTYK - stoicyzm, epikureizm, hedonizm

Teraz czas na przedstawienie trzech innych starożytnych koncepcji filozoficznych. Oto one:

• pierwsza z nich to stoicyzm, czyli filozofia mówiąca o tym, że w życiu należy znaleźć tak zwany złoty środek. Nie można ani rozpaczać, ani popadać w nadmierny optymizm. W życiu bowiem zdarzają się zarówno dobre, jak i gorsze chwile, a wszystkie należy przeżywać z pewnym dystansem, patrzeć chłodno na to, co się dzieje wokół nas. Dzięki takiej postawie zapewnimy sobie prawdziwe szczęście. Przedstawicielami stoicyzmu byli między innymi Zenon z Kition i Marek Aureliusz.
• druga koncepcja to epikureizm – filozofia, która podobnie jak stoicyzm próbowała ustosunkować się do zmienności świata. Myślenie epikurejczyków oddaje słynne hasło Heraklita z Efezu „Panta Rhei”, czyli “wszystko płynie”, co oznacza, że wszystko nieustannie się zmienia, więc trzeba korzystać z tego, co jest aktualnie dostępne. Jutro może być lepiej, ale może być też gorzej. Nie należy więc analizować przyszłości, tylko skupić się na tym, co jest tu i teraz. Tak uczył główny przedstawiciel tego nurtu, czyli Epikur, od imienia którego pochodzi nazwa tego systemu filozoficznego.
• ostatnia teoria filozoficzna to hedonizm – najbardziej egocentryczna ze starożytnych filozofii. Gloryfikowała ona rozkosz, cielesność i radość z posiadania dóbr materialnych. Jej przedstawicielem był Arystyp z Cyreny, który zalecał czerpanie pełnymi garściami z tego, co daje świat, bez oglądania się na innych. Niektórzy hedonizm utożsamiają z rozpustą, ale jest to zbytnie uproszczenie.

Warto wspomnieć jeszcze o znaczeniu religii w starożytności. Prawdziwa rewolucja dokonuje się wraz z nadejściem chrześcijaństwa i związanej z nim filozofii. Świat antyczny przechodzi z politeizmu, czyli wielobóstwa, na monoteizm, a więc wiarę w jednego Boga. Przed czasami Chrystusa istniała wprawdzie inna wielka religia monoteistyczna, czyli judaizm, ale nie miała tak wielkiego zasięgu, jaki osiągnęło chrześcijaństwo. Okres prawdziwej dominacji  chrześcijaństwa to jednak historia kolejnej epoki, czyli średniowiecza. 

Warto wspomnieć, że Biblia niosła w sobie pewną filozofię. W przypadku Starego Testamentu była ona oparta na przymierzu Mojżesza z Bogiem i oczekiwania na przyjście Zbawiciela, a w przypadku Nowego Testamentu na miłości do bliźniego.

ANTYK – teatr grecki

Pamiętasz zapewne, że to właśnie w antycznej Grecji narodził się teatr, którego tradycja stała się inspiracją dla całej historii światowego teatru. Początki teatru antycznego są związane z kultem boga Dionizosa, a dokładniej z rytualnymi pieśniami śpiewanymi na jego cześć. Osoby śpiewające tak zwane dytyramby, czyli inaczej mówiąc „pieśni kozła”, były ubrane w koźlą skórę. To właśnie od nich wzięła się nazwa tych pieśni. Widowisko wiązało się z przejściem do świątyni Dionizosa, w której odprawiano rytuały na cześć tego boga. Procesja wraz z oprawą widowiska dała początek teatrowi greckiemu. Nie wiadomo jednak, jak wszystko dokładnie wyglądało, ponieważ pierwszy autor i pierwszy aktor zarazem, Tespis, nie pozostawił po sobie żadnej sztuki, która by ocalała do czasów współczesnych. Można jednak domyślać się, że to właśnie Tespis w siódmym wieku przed naszą erą pojawiał się na Wielkich Dionizjach, które urozmaicał swoimi występami. Od samego początku śpiewał razem z chórem. W ten sposób pojawił się pierwszy aktor i towarzyszący mu chór.

Teraz kilka informacji dotyczących organizacji teatru greckiego, które warto zapamiętać.

• Spektakle były wystawiane w miejscu kultu Dionizosa. Z czasem przekształcano w osobne budynki. 
• Spektakle grano pod gołym niebem, stąd też przedstawienia musiały kończyć się wraz z zapadnięciem zmroku. 
• W teatrze antycznym dobrze wykorzystywano możliwości, jakie dawała naturalna przestrzeń. Dzięki grze na świeżym powietrzu przedstawienia mogły obejrzeć tysiące ludzi. Miejsce dla publiczności, czyli theatron, mogło pomieścić od kilku do kilkunastu tysięcy widzów. Dziś tak wielką publiczność gromadzą niemal wyłącznie koncerty gwiazd muzyki niż spektakle teatralne. 
• Przy tak ogromnej publiczności trudno jednak było wyraźnie widzieć to, co dzieje się na scenie. Z tego względu aktorzy nosili maski, które informowały o typie danej postaci, jej statusie społecznym i wieku. Mieli też buty na koturnach i specjalne fryzury, aby bardziej się wyróżniać. 
• Na scenę teatru antycznego prowadziły dwa wejścia, zwane parodos. Miejsce dla widowni było wykute w skale, a na dole znajdowała specjalna scena, czyli orchestra, na której pojawiali się aktorzy. Z biegiem czasu za orchestrą zaczęto budować skene, czyli budynek usytuowany naprzeciw widowni. W tej, początkowo drewnianej, a później kamiennej budowli, przebierali się aktorzy. Jego ściany stanowiły tło dla dekoracji. 
• W pierwszych przedstawieniach występował tylko jeden aktor. Drugiego bohatera wprowadził Ajschylos. Z jego wielkiego dorobku dramatycznego zostało niewiele sztuk. Słynna jest między innymi tragedia „Elektra”. 
• Największym twórcą greckim był jednak Sofokles, którego Arystoteles tak bardzo docenił w swojej „Poetyce”. Sofokles wprowadził na scenę trzeciego aktora, a kolejny wielki dramatopisarz starożytny, czyli Eurypides dodał do tego grona czwartego i piątego. 
• W teatrze antycznym ukształtował się dramat, który dzieli się na tragedię i komedię. Najsłynniejszym przedstawicielem komedii był Arystofanes. A więcej o tragedii dowiesz się za kilka chwil.

zał nadmierną troskę o przyszłość, której nikt nie jest w stanie przewidzieć. Wychodził z założenia, że z dnia na dzień wszystko się może zmienić na lepsze lub gorsze i trzeba być na to gotowym.

ANTYK – założenia filozoficzne

Musisz wiedzieć, że nie można zrozumieć literatury antycznej bez wiedzy na temat filozofii starożytnej. Była to najważniejsza forma działalności intelektualnej w Grecji. Na znaczeniu straciła nieco w starożytnym Rzymie. Miała bowiem mocną konkurencję w postaci retoryki, z którą filozofia była bardzo mocno powiązana.

Niech zainteresuje cię fakt, że starożytna filozofia stanowi niezmierzone źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń. Czerpali z niej wszyscy myśliciele, nawet jeśli wprost się do tego nie przyznawali. I nawet dzisiaj podstawowa znajomość filozofii Platona czy Arystotelesa jest niezbędna do tego, aby prowadzić poważną intelektualną dyskusję. Wiele przekonań, które są dla nas oczywistością, zawdzięczamy bowiem tak zwanej wielkiej trójce, czyli Sokratesowi, Platonowi i Arystotelesowi. Z tego względu warto poznać ich nieco bliżej.

Zacznijmy od Sokratesa. Żył on między czterysta sześćdziesiątym dziewiątym a trzysta dziewięćdziesiątym dziewiątym rokiem przed naszą erą. Był nauczycielem Platona oraz wyrazicielem absolutyzmu i intelektualizmu etycznego. Głosił przekonanie, że dobro, cnota i szczęście są równoznaczne z prawdą. Nie zostawił jednak po sobie żadnych pism. Wszystko, co dziś wiemy o jego poglądach, zawdzięczamy jego uczniom, w szczególności Platonowi. Czasami można się zastanawiać, ile w myśli Sokratesa jest z samego Sokratesa, a ile z przekonań Platona. Warto jednak pamiętać, że Sokrates cenił dobra materialne zdecydowanie mniej niż dobra moralne. Stworzył logikę i etykę, która wyrażała się nierozłącznością cnoty, rozumu i szczęścia. Sokrates znany był przede wszystkim ze swojej metody filozoficznej, czyli majeutyki. Opierała się ona na zadawaniu z pozoru prostych pytań, które prowadziły do poważnych dyskusji, a efektem było często ujawnienie niewiedzy rozmówcy. Taka metoda nie tylko odkrywała miałkość powszechnie przyjętych przekonań, ale przede wszystkim stawiała poważne pytania o istotę świata. 

Warto podkreślić, że główną dewizą Sokratesa było twierdzenie: „poznaj samego siebie” w połączeniu z przekonaniem o własnej niewiedzy. Jego słynne powiedzenie: „wiem, że nic nie wiem” bardzo dobrze odpowiadało przyjętej przez niego metodzie rozmowy. Filozof był bowiem przekonany, że jedynie żywy dialog i zbijanie fałszywych argumentów rozmówcy są w stanie doprowadzić do prawdy. Co ciekawe, Sokrates sam siebie nie uważał wcale za mędrca, a tym bardziej za nauczyciela mądrości. Jego nieustanne rozmowy z mieszkańcami Aten były niczym innym, jak próbą znalezienia odpowiedzi na pytanie, czym jest prawda. Ciekawostką z tamtego okresu jest fakt, że na widok Sokratesa, podczas prób odpowiedzi na pytania wielkiego filozofa, wiele osób uciekało w obawie przed ośmieszeniem się.

Kontynuatorem myśli Sokratesa był Platon. Żył on między czterysta dwudziestym siódmym a trzysta czterdziestym siódmym rokiem przed naszą erą i zasłynął przede wszystkim jako twórca idei dwupłaszczyznowości świata. Platon zakładał, że świat materialny, w którym żyje człowiek, jest tylko niedoskonałym odbiciem świata idei i niewielu ludzi może tego świata choćby dotknąć. 

Taką teorię doskonale prezentuje platońska metafora jaskini, która jest jedną z najsłynniejszych alegorii w historii ludzkości. Koncepcja cienia, jaki świat idealny rzuca na jaskinię zamieszkiwaną przez ludzi, była formułowana przez wieki na nieskończenie wiele sposobów. Jest ona wciąż aktualna, choć nie musi wcale wyrażać przekonania o tym, że jesteśmy niedoskonałym odbiciem świata idealnego. 

Platon zakładał, że dusza człowieka jest obdarzona zatartą pamięcią o świecie idei, a funkcja poznawcza to właściwie nic innego, jak odświeżanie sobie tej wrodzonej wiedzy. Platonowi zawdzięczamy też nazwę „akademia”. Oznacza ona miejsce nauki. To właśnie on w gaju Akademosa założył swoją szkołę, którą nazwał Akademią. Warto podkreślić, że Platon niespecjalnie lubił poetów. Uważał wręcz, że należy ich wygnać z państwa, gdyż ich sztuka polega na stwarzaniu świata udającego świat materialny, który sam w sobie jest „podróbką” świata idealnego. Zgodnie z tym rozumowaniem poeci jeszcze bardziej odciągają człowieka od idei, gdyż tworzą duplikat duplikatu. 

Co ciekawe, mimo krytyki artystów, Platon także tworzył sztukę. Swoje najsłynniejsze dzieła, w tym „Ucztę”, napisał w formie dialogów. Z czasem tak zwane dialogi platońskie stały się nawet odrębnym gatunkiem literackim.

Ostatnim z wielkiej trójki filozofów starożytnych był Arystoteles. Żył on między trzysta osiemdziesiątym czwartym a trzysta dwudziestym drugim rokiem przed naszą erą. Jest uznawany za najwybitniejszego myśliciela starożytności. Był twórcą szkoły filozoficznej w Atenach, określanej jako szkoła perypatetyków. Nazwa ta pochodzi od greckiego określenia osób prowadzących dyskusje filozoficzne podczas spacerów. 

Warto wiedzieć, że Arystoteles jest autorem pierwszego kompendium wiedzy o literaturze, czyli słynnej „Poetyki”. Przedstawił w niej między innymi koncepcję idealnej tragedii antycznej na podstawie „Króla Edypa” Sofoklesa. Filozof uważał, że to właśnie ta tragedia jest najdoskonalszym utworem dramatycznym. 

Działalność Arystotelesa nie ograniczała się jednak do pisania, ale obejmowała niemal wszystkie dziedziny wiedzy. Zajmował się on również metafizyką, fizyką, poetyką i retoryką. Filozof uważał, że każda rzecz jest bytem złożonym z materii i formy kształtującej materię. Postawił również tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu. To właśnie on dał podstawy do empirycznych metod badań przyrodoznawczych. Poza tym Arystoteles był ogromnym rzecznikiem demokracji. Jednym z jego ważniejszych dzieł jest „Polityka”. Był nauczycielem jednego z największych przywódców świata starożytnego – Aleksandra Macedońskiego, który był zwolennikiem koncepcji asymilacji z podbitymi narodami. Warto się w tym miejscu zastanowić, czy ta teoria była wynikiem nauk Arystotelesa.

ANTYK - mity

Zanim przeskoczymy do najważniejszych dzieł literatury, powiedzmy parę słów o mitologii. Mity były nieodłącznym elementem kultury antycznej. Cieszyły się ogromną popularnością. Powód był bardzo prosty. Mity przedstawiały bogów, którzy byli podobni do ludzi. Targały nimi emocje, zakochiwali się, pałali żądzą zemsty. Najbardziej znane i najczęściej wykorzystywane w literaturze europejskiej mity to między innymi:

• mit o Prometeuszu, który wykradł ogień z Olimpu i dał go ludziom, za co zapłacił bardzo wysoką cenę,
• mit o Herkulesie, który był półbogiem, a za swoje występki musiał wykonać dwanaście niebezpiecznych prac,
• mit o Dedalu i Ikarze, czyli o pierwszych ludziach, którzy na skrzydłach wznieśli się w przestworza,
• mit o Niobe - matce, która za swoje przechwałki utraciła wszystkie swoje dzieci.

ANTYK – największe dzieła literatury

W starożytności najbliższe naszej kulturze były dzieła Greków i Rzymian. Jednak podobnie jak w przypadku filozofii, w innych regionach świata także powstawały ważne dzieła jak na przykład wielki poemat o Gilgameszu stworzony w Mezopotamii. Jednak to literatura grecko-rzymska wywarła największy wpływ na rozwój kultury europejskiej. Dlatego to właśnie o niej opowiemy ci w szczegółach.

Zacznijmy od tego, co działo się w Grecji. Na pewno nie wolno zapomnieć o najdoskonalszym twórcy epiki antycznej, czyli Homerze. To jemu zawdzięczamy „Iliadę” i „Odyseję”. Warto pamiętać sobie, że fabuła „Iliady” dotyczy konfliktu, jaki wywiązał się między mieszkańcami Troi a Grekami o najpiękniejszą kobietę świata – Helenę. Oto jej treść.

Na weselu Tetydy i Pleusa, gdzie były Atena, Afrodyta i Hera, bogini Eris rzuciła na stół biesiadny złote jabłko z napisem: „dla najpiękniejszej”. Szybko pojawiło się więc pytanie, która bogini jest najpiękniejsza. Na sędziego powołano Parysa. Młodzieniec za najpiękniejszą uznał Afrodytę, która obiecała mu w nagrodę Helenę. Problem polegał jednak na tym, że Helena była żoną Menelaosa, władcy Sparty. Parys, nie zważając na to, wybrał się do Sparty i porwał obiecaną mu przez boginię kobietę. Grekom się to zdecydowanie nie spodobało. Gdy Parys wrócił do Troi, Grecy postanowili wysłać za nim wojska i odebrać żonę króla. Naczelnym dowódcą został Agamemnon. Specjalnie na tę wyprawę odnaleziono również Achillesa. Wodzowie wysłali do Troi Odyseusza i Menelaosa, żądając wydania Heleny, jednak bezskutecznie. Rozpoczęła się wojna, która trwała dziesięć lat. W tym czasie zginął przyjaciel Achillesa – Patrokles, którego Achilles pomścił, zabijając Hektora, syna Priama i brata Parysa. Zbezcześcił jego ciało i nie chciał dopuścić do pochówku Hektora. Gdy jednak pod osłoną nocy Priam przyszedł do niego i się ukorzył, Achilles oddał mu ciało syna. Mieszkańcy Troi szykowali się już na porażkę, gdy nagle Grecy zniknęli w tajemniczych okolicznościach. W Troi zaczęło się świętowanie, które nie trwało jednak zbyt długo. Okazało się bowiem, że zniknięcie Greków to sprytna sztuczka wymyślona przez Odyseusza. Przed bramą do miasta Trojanie zauważyli olbrzymiego drewnianego konia. Gdy wprowadzili go do miasta, z jego wnętrza wyszło dwunastu greckich żołnierzy na czele z Odyseuszem, którzy szybko otworzyli bramy i wpuścili kolejne zastępy greckich wojowników. Zaczęła się rzeź, podczas której zginęli wszyscy Trojanie, a Grecy odzyskali Helenę.

Kolejne dzieło Homera, “Odyseja”, zaczyna się dokładnie w tym miejscu, w którym kończy się „Iliada”. To historia powrotu Odyseusza z Troi do Italii, który zajął bohaterowi aż dwadzieścia lat. Poemat opowiada o przygodach Odysa w drodze do ojczyzny. Bohater przez siedem lat był więziony na jednej z wysp przez nimfę Kalipso, która się w nim zakochała. Dotarł on także do wyspy Feaków, był na dworze króla Alkinoosa i odwiedził kraj Lalofogów. 

„Odyseja” obfituje także w różne przygody takie jak jak oślepienie Polifema, gniew Posejdona, zmagania z ludożercami z kraju Lajstrygonów, zejście do Hadesu czy spotkanie z syrenami. Po tych wszystkich przygodach Odys dociera w końcu do rodzimej Italii. Zabija tam wszystkich zalotników swojej wiernej żony Penelopy. Warto pamiętać, że znaczna część tego poematu prowadzona jest w narracji pierwszoosobowej, podczas gdy „Iliada” to narracja przede wszystkim trzecioosobowa.

Teraz czas na małe podsumowanie. „Iliada” i „Odyseja” są utworami, które pierwotnie były przekazywane z ust do ust. Stanowią najdoskonalszy przykład eposu homeryckiego. Jego cechy charakterystyczne to między innymi:

• bardzo plastyczne, szczegółowe i liczne opisy,
• obiektywizm narracji – narrator nie narzuca się słuchaczom,
• otwierająca poemat inwokacja, czyli zwrot do kogoś lub czegoś, w tym przypadku muzy, siły, bóstwa,
• prezentacja wydarzeń, w których bogowie ingerują w świat ludzki. Na to, co dzieje się w świecie ludzkim, wpływ miało na przykład fatum,
• podniosły i uroczysty, chwilami patetyczny styl utworu,
• charakterystyczne mowy bohaterów prezentujących ich jako klasyczne typy osobowości.
• Poemat homerycki został napisany tak zwanym heksametrem, czyli specjalnym typem wiersza opartym na iloczasie i powtarzalnej liczbie stóp. W doskonały sposób uwydatnia on podniosły styl wypowiedzi. W dziełach Homera nie brakuje rozbudowanych porównań, które dzisiaj określamy mianem porównań homeryckich.

Warto jeszcze wspomnieć o liryce starożytnej Grecji. Jest czterech autorów, o których warto pamiętać. Oto oni.

Tyrteusz, twórca tak zwanej liryki tyrtejskiej. Pisał on patriotyczne elegie, które zagrzewały i zachęcały do walki. Jest autorem pięciu tomów pieśni politycznych, przede wszystkim wojskowych i marszowych.Safona, autorka liryki miłosnej. Na greckiej wyspie Lesbos wychowywała młode dziewczęta, a jednocześnie pisała pieśni przede wszystkim miłosne, bardzo ekstatyczne, pełne wzruszeń. W jej twórczości znalazły się też hymny i modlitwy. Uznaje się ją za najlepszą starożytną poetkę grecką. Źródłem wzruszeń dla Safony było obcowanie z poezją.Anakreont. To autor utworów biesiadnych i miłosnych, które opiewają radość życia i urok zabawy. Anakreont do Erosa i symbolizowanej przez niego miłości podchodził w sposób ambiwalentny. Twierdził, że miłość jest potrzebna, ale nie zawsze trzeba ją traktować poważnie. Poezję Anakreonta wyróżnia flirt, żartobliwa gra miłosna i dystans do świata.Symonides. W swoich pieśniach chóralnych, epigramatach, hymnach, elegiach i trenach namawiał do tego, aby brać życie takim, jakie jest. Zbliżał się tym samym do filozofii stoickiej. Odrad

ANTYK - Antygona

Trzeba jednak przyznać, że największym dziełem literatury starożytnej pozostaje tragedia. Wiesz już, że najwybitniejszym według Arystotelesa dziełem epoki helleńskiej był „Król Edyp” Sofoklesa. Równie ważnym skarbem kultury antycznej jest także sztuka pod tytułem „Antygona”. Przeczytaj teraz, w jaki sposób te dwie tragedie się ze sobą łączą.

Starożytni Grecy słowa wyroczni uważali za święte i surowo przestrzegali tego, co od niej usłyszeli. Edyp był synem Lajosa i Jokasty, a wyrocznia przepowiedziała Lajosowi, że jego syn będzie ojcobójcą i ożeni się z własną matką. Przerażeni rodzice postanowili więc porzucić Edypa. Pięty chłopca przekuto żelaznymi kolcami, a jego samego związano i porzucono w górach. Dziecko znaleźli pasterze, którzy oddali Edypa bezdzietnej parze królewskiej – Polibosowi i Moropie, którzy władali Koryntem. Kiedy Edyp dorósł, usłyszał od wyroczni, że pisany jest mu los mordercy własnego ojca i kazirodczy związek z matką. Przerażony opuścił Korynt, nie wiedząc, że to nie w nim znajdują się jego prawdziwi rodzice. Podczas podróży spotkał biologicznego ojca Lajosa. Między bohaterami wywiązała się kłótnia, w efekcie której  Edyp zabił ojca, nie mając świadomości, że słowa wyroczni właśnie się spełniają. Lajos był władcą Teb, które po tragicznej śmierci swojego króla pogrążyły się w chaosie. Jakby tego było mało, miasto nawiedził potwór, Sfinks, który nękał zrozpaczonych mieszkańców. Ci, którzy nie potrafili odpowiedzieć na zagadkę Sfinksa, ginęli. Kreon, szwagier Lajosa, zdecydował, że odda rękę swej siostry Jokasty i władzę nad miastem temu, kto pokona Sfinksa. Udało się to Edypowi, który w ten sposób ożenił się z własną matką i spłodził z nią czworo dzieci: dwóch synów: Eteoklesa i Polinejkesa oraz dwie córki: Antygonę i Ismenę. Po latach względnego spokoju Teby znów nawiedziła zaraza. Według wyroczni była to kara za to, że w mieście mieszka morderca Lajosa. Kiedy Edyp w końcu dowiedział się, kim jest, zrozpaczony wydłubał sobie oczy i opuścił Teby. Jokasta, równie wstrząśnięta, popełniła natomiast samobójstwo. Wtedy władzę nad miastem znów przejął Kreon. 

Akcja „Antygony” to ciąg dalszy tej historii, w której dzieci Edypa są już dorosłe. Bracia Eteokles i Polinejkes poróżnili się, w konsekwencji czego Polinejkes wraz z obcymi wojskami zaatakował Teby. W walce zginęli obaj bracia, ale to Eteokles poległ jako obrońca ojczyzny i bohater, a Polinejkes jako zdrajca. Kreon nie chciał pochować ciała zdrajcy Polinejkesa i postanowił pozostawić go na żer ptakom. Na to z kolei nie mogła się zgodzić siostra zabitych braci Antygona, która była przy okazji ukochaną syna Kreona – Hajmona. 

Warto podkreślić, że Antygona reprezentuje w tragedii boskie prawo, które nakazuje pochować każdego człowieka, a Kreon – prawo władcy, który dla przykładu chce ukarać buntownika. Ostatecznie Antygona grzebie brata, za co płaci najwyższą cenę, gdyż zostaje żywcem zamurowana. Gdy dowiaduje się o tym Hajmon, popełnia samobójstwo, a na wieść o jego śmierci zabija się również żona Kreona.

„Antygona” Sofoklesa bardzo dobrze pokazuje greckie postrzeganie tragizmu jako zjawiska, które nierozerwalnie łączy się z konfliktem wyboru spośród dwóch równie ważnych wartości. W tragedii greckiej niezależnie od tego, co wybierze bohater, zawsze będzie to zły wybór, który prowadzi do nieuniknionej katastrofy. Antygona musi wybrać między prawem ludzkim a boskim. Postępowanie wbrew prawu boskiemu to klątwa i przekleństwo, a sprzeciwianie się prawu ludzkiemu to pewna śmierć z rozkazu władcy. 

Warto podkreślić, że nie tylko Antygona jest tragiczną bohaterką. Tragizm widać również w postaci Kreona. Wydany przez niego rozkaz to złamanie prawa boskiego. Jednak gdyby się z niego wycofał, Tebom mogłaby grozić anarchia i upadek autorytetu władzy królewskiej. Sprzeciw wobec bogów kończy się śmiercią jego bliskich. Fatum, które ciąży nad bohaterami, często wiąże się z historią ich rodu. Antygona cierpi ze względu na przekleństwo rodu Labdakidów, a fatum to konflikt tragiczny, z którego nie ma dobrego wyjścia.

W “Antygonie” warto również zwrócić uwagę na pieśni chóru, w których można odnaleźć prawdy ogólnoludzkie. Chór pełni rolę komentatora wydarzeń i przy okazji przekazuje informacje o regułach i zasadach, jakimi rządzi się świat. Na początku pojawia się pieśń na cześć ludzkiego rozumu i państwa według której człowiek dzięki swojemu rozumowi może sobie czynić ziemię poddaną, ustanawiać prawa i zachowywać porządek. Jednak kolejna pieśń mówi o tym, że wina jest wpisana w ludzki los i przyczynia się do cierpienia. W następnej pieśni chór mówi o potędze miłości, która nie idzie w parze z rozsądkiem.

ANTYK - budowa dramatu i tragedii antycznej 

Przy okazji “Antygony” warto również zapamiętać charakterystyczną budowę tragedii antycznej. Składają się na nią takie elementy jak między innymi:

• parodos, czyli pieśń na wejście chóru,
• eksodos, czyli pieśń na zejście chóru,
• komos, inaczej mówiąc scena lamentu i żalu, pożegnania bohatera przed pewną śmiercią,
• stasimony, czyli pieśni chóru,
• epejsodiony, czyli dialogi bohaterów.

Budową dramatu antycznego rządzi także zasada trzech jedności:

• jedności czasu, gdyż akcja nie może trwać dłużej niż dobę,
• jedności miejsca, ponieważ akcja rozgrywać się ma w jednym miejscu oraz
• jedności akcji. Wedle tej zasady w dramacie antycznym jest tylko jeden główny wątek, który nie ma żadnych pobocznych historii.

Dla wszystkich gatunków antycznych obowiązywała również zasada decorum, czyli odpowiedniego dopasowania języka dzieła do treści. Na przykład tragedia powinna być napisana stylem podniosłym, natomiast komedia lekkim i swobodnym. W antyku elementy tragiczne i komiczne nie mogły się przenikać.

Na chwilę zmieniamy nieco przestrzeń. Z antycznej Grecji, która zostaje w końcu podbita przez Rzymian, przenosimy się do Italii. Najważniejszą postacią był w niej Horacy, czyli wybitny liryk antyczny. Jest on twórcą dwóch bardzo ważnych gatunków – satyry i ody. Pisał pieśni poważne, patriotyczne, filozoficzne, refleksyjne, biesiadne i miłosne. Do historii literatury weszły przede wszystkim utwory poświęcone sztuce poetyckiej, w której Horacy upatrywał ogromną siłę. Jego najsłynniejsze dzieło „Exegi monumentum”, znane jest pod tytułem „Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu”. Poeta porównuje w nim swoją poezję do budowanych przez ludzi pomników. Według niego poezja jest trwalsza niż budowle, bo jest w stanie przetrwać wieki w ludzkiej pamięci. Dzięki niej poeta nie umiera nigdy, żyje bowiem w swoich wierszach i w pamięci czytelników.

Horacy był także reprezentantem filozofii antycznej. W swoich dziełach łączył epikureizm ze stoicyzmem. Od filozofii stoików zaczerpnął przekonanie o sile rozumu i postulat umiaru w korzystaniu z dóbr materialnych. Epikureizm natomiast dostrzec można w wyrażonej wprost chęci doczekania spokojnej starości. Według Horacego należy cieszyć się wszystkim, co mamy i nie dążyć do bogactwa za wszelką cenę.

Drugim ważnym autorem rzymskim jest Wergiliusz, który jest autorem dalszego ciągu „Iliady”. Jego epos „Eneida” to opowieść o tułaczu Eneaszu uznawanym za protoplastę cesarzy rzymskich. Wergiliusz napisał także „Bukoliki”, czyli sielanki opiewające arkadyjskie życie pasterzy dzięki którym wieś jawi się od wieków jako miejsce szczęśliwości, braterstwa i spokoju.

Osobną kategorię dzieł literackich stanowi Biblia. To zbiór ksiąg religijnych, na które składa się Stary i Nowy Testament. Księgi Starego Testamentu powstawały między trzynastym wiekiem przed naszą erą a pierwszym wiekiem naszej ery. Warto zapamiętać dwie bardzo ważne księgi Starego Testamentu.

Pierwsza to księga Koheleta, która jest wielkim traktatem na temat sensu ludzkiego życia. To stąd pochodzi słynny cytat: „wszystko jest marnością”. Autor księgi Koheleta ukazuje ulotność bogactwa, mądrości i wiedzy, nakazując umiejętne korzystanie z życia.

Druga ważna księga to księga Hioba. Opowiada o słynnym zakładzie między Bogiem a Szatanem. Pojawia się w niej pytanie o istotę miłości Bożej, o sens cierpienia i siłę wiary wobec przeciwności losu.

Trzeba pamiętać, że Biblia to nie tylko święta księga, ale jeden z najdawniejszych zabytków językowych, literackich i religijnych. Ukazuje dzieje narodu izraelskiego, ale jednocześnie ma charakter dydaktyczny, wprowadza i definiuje pojęcia dobra i zła, nagrody i kary. Znajdują się w niej nakazy i pouczenia. Jako tekst literacki jest bogactwem takich gatunków jak między innymi:

• poemat opisowy - przykładem jest Księga Rodzaju, 
• biografia, czyli ewangelie, 
• powieść obyczajowa, która ukazuje perypetie narodu wybranego,
• epistolografia, czyli listy apostolskie,
• pieśni i hymny, w których można dostrzec największy kunszt literacki. 

Warto podkreślić, że „Pieśń nad Pieśniami” i „Księga Hioba” dają również początek nowej linii dramatu.

ANTYK – wpływ na kolejne epoki

Z całą pewnością można stwierdzić, że starożytność ufundowała literaturę europejską i zdeterminowała jej rozwój. Do dziś wiele myśli antycznych filozofów i twórców postrzeganych jest jako aktualne i cenne. Szczególnie ceniony jest Arystoteles, Platon, Sokrates, a także Horacy i Homer. Niedoścignionym wzorem i inspiracją dla wielu twórców jest tragedia antyczna. Dowiedz się teraz, jakie utwory i którzy autorzy inspirowali się antykiem w swoich późniejszych dziełach. To między innymi:

• treny Jana Kochanowskiego, które są zanurzone w liryce Symonidesa i nawiązują do stoicyzmu,
• „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego, w której autor formułuje koncepcję dobrego państwa i odpowiedzialnego władcy, posiłkując się motywem z „Iliady” Homera,
• Szymon Szymonowic, autor renesansowy, który w swoich „Sielankach” nawiązuje do twórczości Wergiliusza,
• „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. To polska realizacja eposu narodowego. Jednak zamiast antycznego heksametru autor sięgnął po słynny polski trzynastozgłoskowiec,
• trzecia część „Dziadów” Adama Mickiewicza i „Kordian” Juliusza Słowackiego. W tych dziełach mit prometejski jest ważnym składnikiem całej kultury romantycznej,
• „Quo Vadis” Henryka Sienkiewicza. Ten utwór opowiada o początkach chrześcijaństwa w Rzymie,
• dramaty Stanisława Wyspiańskiego, takie jak „Achilleis”, „Protesilas i Laodamia” czy „Powrót Odysa”. Są one silnie zakorzenione w wątkach antycznych,
• „Noc listopadowa” Wyspiańskiego i „Ozimina” Wacława Berenta. W tych utworach znaleźć można mit o Demeter i Korze,
• „Sokrates tańczący” autorstwa Juliana Tuwima. To nawiązanie do postawy reprezentowanej przez tego antycznego filozofa,
• poezja Zbigniewa Herberta, w której można znaleźć bardzo wiele nawiązań do starożytności,
• „Ulisses” Jamesa Joyce’a. To pierwsza powieść napisana techniką strumienia świadomości, która odwołuje się do podróży Odysa. Jest najsłynniejszym światowym nawiązaniem do dzieła antycznego.